|
Tahlil uchun material tayyorlash.
Tahlil qilish uchun namuna olish GOST 120036 ga muvofiq amalga oshiriladi. Namunalar don yoki maydalagan shaklda taqdim etiladi. Namunalarda begona moddalar (tuproq, poya boʻlaklari va boshqalar) boʻlmasligi kerak. Namunalardagi kremniy dioksidi (qum, chang va boshqalar shaklida) tarkibiga alohida talab qoʻyiladi, agar iloji boʻlsa, barcha mumkin boʻlgan usullar bilan minimallashtirilishi kerak. Namunalar havoda quruq holatga keltirilishi kerak. Taqdim etilgan namunalarning massasiga qarab, soʻngisi kichik va katta hajmlarda tahlil qilish mumkin. Taqdim etilgan namunaning minimal massasi maqsadga muvofiq tanlanadi. Ekinlar uchun minimal hajm 52 cm3 (katta namunalar) yoki 13 cm3 (kichik namunalar) boʻlishi kerak. Namunalarni hajm boʻyicha oʻlchashda oʻlchangan hajmdagi materialni siqish uchun bir xil shartlarga rioya qilish kerak. Don polietilen kapsulaga belgilangan hajmgacha solinadi, silkitib ihchamlanadi, hajmini kamaytiring, uni belgilanganiga toʻldiring. Tuproq yoki maydalangan material ham tanlangan hajmga (52 yoki 13 cm3) quyiladi, 4 – 7 kg kuch bilan siqiladi va keyin yana kerakli hajmga keltiriladi.
Tahlil qilishdan oldin taqdim etilgan namunalar 0,01 g aniqlikda tortiladi va raqamlangan polietilen silindrsimon kapsulalarga germetik tarzda oʻraladi (2-jadval).
2–Jadval.
NAA avtomatik qirilmada tahlil qilish uchun taqdim etilgan namunalarning minimal massasi
Ekin
|
Namunalarni qayta ishlash turi
|
Massasi, gramm
|
Katta tortma
|
Kichik tortma
|
Bugʻdoy, javdar
|
Don
|
48
|
12
|
Un
|
50
|
13
|
Poxol
|
18
|
-
|
Suli
|
Don
|
36
|
9
|
Un
|
40
|
10
|
Poxol
|
16
|
-
|
Arpa
|
Don
|
44
|
11
|
Un
|
48
|
12
|
Poxol
|
16
|
-
|
Noʻxat
|
Don
|
48
|
12
|
Un
|
52
|
13
|
Poxol
|
16
|
-
|
Beda
|
Un
|
36
|
9
|
Xashaki noʻxat
|
Un
|
24
|
6
|
Kartoshka
|
Barg
|
40
|
10
|
Ildiz
|
48
|
12
|
Tugunak
|
64
|
16
|
Xashaki noʻxat-sulili aralashma
|
Un
|
24
|
6
|
Makkajoʻxori
|
Don
|
50
|
13
|
Analizni borishi
Tahlilni boshlashdan oldin N, P, K, Mg, Cl, Si standartlarining spektrlari va fon namunasi – sellyuloza olinadi. Ma’lumot spektrlarini olish tartibi oʻsimlik namunasini tahlil qilishda boʻlgani kabi ketma-ketlikda amalga oshiriladi. Tahlil qilinadigan namuna butun tahlil aylanishini amalga oshirish uchun yuklash moslamasi orqali oʻrnatishning pnevmotransport tizimiga kiritiladi. Namunani pnevmatik tizimga kiritish paytida (bir vaqtning oʻzida 10 ta namunalar kiritilgan), operator raqamli displeyda seriya raqamlari va namunalar massasini teradi va tugmani bosish orqali ushbu ma’lumotlarni kompyuterga oʻtkazadi. Kelajakda kompyuter tahlil qilinayotgan namunaning harakatini tahlil tugaguniga qadar boshqaradi, uning nurlanish, sovutish va hisoblash stansiyalariga harakatlanishini ta’minlaydi. Tahlilni boshlashdan oldin operator teletayp orqali avtomatik tahlil dasturini oʻrnatadi. Avtomatik rejimda tahlil operatsiyalarining quyidagi ketma-ketligi amalga oshiriladi: tez neytronlar yordamida namunani faollashtirish, nurlanishdan keyin namunani ushlab turish, namunalarning induksiyalangan faolligini oʻlchash, induktsiyalangan nurlanish spektrlarini talqin qilish, vazn miqdorini hisoblash va chiqish.
Tahlil natijalari. Kapsuladagi namuna nurlanish uchun pnevmatik transport tizimiga neytron generatorining kamerasiga kiradi, ma’lum vaqt davomida (1-2 minut) nurlantirilgandan soʻng, namuna bilan kapsula birinchi sovutish stantsiyasiga boradi va u yerda saqlanadi. Bir muncha vaqt (3-5 minut) boʻlishi uchun ba’zi interferentsion radionuklidlar parchalanadi, keyin namuna bilan kapsula birinchi hisoblash stantsiyasiga oʻtadi, u yerda namunada induktsiyalangan gamma spektri qayd etiladi. Roʻyxatga olish maxsus sintilatsiya detektori va keyin ikkita bitta kanalli analizator tomonidan amalga oshiriladi. Analizatorlarning elektron xotirasidan spektr kompyuter xotirasiga oʻtkaziladi va u yerda ma’lum vaqt saqlanadi, soʻngra maxsus dastur yordamida qayta ishlashga yuboriladi. Birinchi sanoq stansiyasidan namuna ikkinchi sovutish stansiyasiga, soʻngra ikkinchi sanoq stansiyasiga beriladi, bu yerda namunaning gamma spektri koʻp kanalli analizator tomonidan qayd qilinadi va axborot ham kompyuter xotirasiga uzatiladi. Ikkinchi hisoblash stantsiyasi vaqtinchalik xususiyatlar bilan bogʻliq boʻlgan radioaktiv parchalanish xususiyatidan foydalanishga imkon beradi, bu usulning selektivligini oshiradi. Axborotni qayta ishlash turli usullar bilan amalga oshirilishi mumkin. Xususan, koʻp kanalli spektr uchun eng kichik kvadratlar usuli qoʻllaniladi: standartning har bir spektri uchun shunday omil tanlanadiki, mos yozuvlar spektrlarining yigʻindisi uning koeffitsientiga koʻpaytirilib, tahlil qilingan namuna spektriga eng yaqin boʻladi. . Yaqinlik mezoni sifatida namunaning kanal spektri tarkibi va standart spektrlar kanallari tarkibining yigʻindisi oʻrtasidagi kvadratik farqlarning yigʻindisi uning koeffitsientiga koʻpaytiriladi. Matematik usullar kvadratlarning belgilangan yigʻindisining minimalini hisobga olgan holda koeffitsientni aniqlashga imkon beradi. Yuqoridagilarni umumlashtirib, kvadratlar yigʻindisi uchun ifoda yozishimiz mumkin, uning minimallashtirilishi N M ni aniqlash imkonini beradi.
bu yerda Yj – talab qilinadigan koeffitsient; – namuna spektrining i- kanalining mazmuni; Cij – j-standart spektrining i- kanalining mazmuni, imp; N – spektrdagi kanallar soni; M – foydalanilgan mos yozuvlar spektrlari soni.
Maxsus kompyuter dasturi Yj koeffitsientlarini hisoblab chiqqandan soʻng, namunadagi kerakli elementning tarkibini aniqlash qiyinchilik tugʻdirmaydi. Buning uchun standartdagi kerakli elementning massasini va tahlil qilinadigan namunaning massasini bilish kerak, demak
bu yerda Yi – eng kichik kvadratlar usuli bilan aniqlangan koeffitsient, – elementning i-chi standartdagi massasi; m0 – namunaning massasi; Xi % - namunadagi kerakli elementning tarkibi.
Oʻsimlik namunasidagi elementning foizini hisoblash maxsus dastur yordamida avtomatik ravishda amalga oshiriladi. Natija tayyor shaklda chop etiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
