5A140 501-Kimyo (fan yo‘nalishlari bo‘yicha) mutaxassisligi Qodirova Gullolaxon Adhamovnaning yurak kasalliklarini davolashda ishlatiladigan dorivor o‘simliklar tarkibidagi kaliy va magniy miqdorini tadqiq qilish

33.2. Neytron-aktivatsion usul

Analizning neytron-aktivatsion usul oʻsimliklardagi ayrim elementlarni (N, P, K., Mg, Cl, Si) aniqlash uchun neytronlarni faollashtirish usuli (NAA) namunalar portativ generatordan olingan tez neytron oqimi bilan nurlanganda paydo boʻladigan radioaktivlik induksiyalangan gamma nurlanish spektrometriyasiga asoslangandir. Neytron oqimining oʻsimlik namunasini tashkil etuvchi elementlarning yadrolari bilan oʻzaro ta’siri natijasida nurlangan yadrolar holatining oʻzgarishiga olib keladigan turli jarayonlar sodir boʻlishi mumkin. Bu holat beqaror: hosil boʻlgan yadrolar radioaktiv parchalanishga uchraydi, odatda gamma nurlanishi bilan birga sodir boʻladi. Chiqarilgan gamma kvantlarning energiyasi har xil va hosil boʻlgan radionuklidlar yadrolarining har bir turi uchun xarakterlidir va monoenergetik nurlanishning intensivligi namunadagi bir xil turdagi yadrolar soniga proportsionaldir.

Gamma kvantlar maxsus detektorlar yordamida elektr impulslariga aylanadi, ularning amplitudasi gamma kvantlarning energiyasiga proportsionaldir. Maxsus koʻp kanalli analizatorlar impulslarni amplituda boʻyicha saralaydi. Bunday saralash natijalari gamma-spektr shaklida taqdim etiladi, unda alohida chiziqlar ma’lum bir kimyoviy element mavjudligini tavsiflaydi va ularning kattaligi uning miqdoriy tarkibiga mutanosibdir. Olingan radionuklidlarning parchalanish jarayoni bir zumda emas, balki ma’lum vaqt oraligʻida sodir boʻladi, bu usulning selektivligini oshirish uchun ham ishlatilishi mumkin.
Olingan spektrogramma va elementlar yadrolarining strukturaviy xususiyatlarini, qoʻzgʻatuvchi nurlanishning intensivligini va gamma nurlanishni aniqlash samaradorligini tavsiflovchi ba’zi fizik konstantalar asosida elementlarni aniqlanadigan sonini hisoblash mumkin. Ushbu yondashuv mutlaq deb ataladi. Biroq, amalda nisbiy usul qoʻllaniladi, bu esa mutlaq usulning bir qator muhim xatolarini va cheklovlarini bartaraf etish imkonini beradi. Agar tahlil qilinayotgan namuna bilan bir vaqtda aniqlanayotgan elementning aniq ma’lum miqdori nurlansa – standart, u holda namunadagi elementning tarkibi oddiy nisbatdan hisoblanadi.

bu yerda m_x va m_E – namunadagi va standartdagi mos ravishda elementning miqdori; A_x va A_E – mos keladigan faoliklar.

Instrumental versiyada usulning asosiy cheklovi (ya’ni, namunani yoʻq qilmasdan) iterfersiyalovchi reaktsiyalar mavjudligi bilan bogʻliq, ya’ni turli yadrolardan bir xil radionuklidlar hosil boʻladigan reaksiyalardir. Masalan, ³¹P nuklidi tez neytronlar tomonidan faollashtirilganda, ²⁸Al radionuklid hosil boʻladi, ikkinchisi ham ²⁸Si nuklidning boshqa reaktsiyasi natijasida hosil boʻladi. Tabiiyki, bu elementlarni bir xil radionuklid bilan aniqlashning iloji yoʻq, shunga qaramay, bir qator hollarda interferentsiya muammosiga instrumental yechim topish mumkin.
NAA avtomatik qurilmasiga uskunalar va jihozlar majmuasining bir qismi sifatida quyidagilarni oʻz ichiga oladi: neytron generatori, pnevmatik transport moslamasi, namunalarning induktsiyalangan faolligini oʻlchash uchun sintilatsiyani aniqlash birliklari, spektrometrik asboblar tayanchi, neytron generatori va pnevmatik transport tizimining boshqaruv paneli, teletaypli kompyuter.