5. Психологик билимларнинг системаси

79.Тафаккур ва урганиш. Fikrlash - bu atrofdagi voqelikni umumlashtirilgan va bilvosita aks ettirish bilan tavsiflanadigan bilish jarayoni. Fikrlash fikrlash tizimini shakllantirishga, yangi bilimlarni olishga yordam beradi. Masalan, kuchli chayqalayotgan daraxt shoxlarini ko'rganimizda, tashqarida shamol bor degan xulosaga kelamiz. Fikrlash harakat va nutq bilan chambarchas bog'liq. Inson voqelikka ta'sir o'tkazish orqali uni o'rganadi. Shunday qilib, harakat tafakkur mavjudligining birlamchi shakli hisoblanadi. Turli xil aqliy operatsiyalar dastlab amaliy sifatida yaratildi, so'ngra ular nazariy fikrlash operatsiyalariga aylandi.  Tilsiz inson tafakkuri mumkin emas. Muammoni hal qilish sifati bilan muammoni baland yoki ovozsiz shakllantirish o'rtasidagi bog'liqlik isbotlangan. Shunday qilib, muammo baland ovoz bilan tuzilganida, u ancha yaxshi hal qilinadi va aksincha, tilni mahkamlanganda (tish bilan qisib) muammoni hal qilishning sifati yomonlashadi. Fikrlash turlari. Genetik psixologiyada quyidagi tafakkur turlari ajratiladi: - vizual va samarali; - vizual-majoziy; - og'zaki va mantiqiy. Vizual - samarali fikrlash vaziyatni real, jismoniy o'zgartirish, ob'ektlar bilan manipulyatsiya yordamida muammolarni hal qilishda ifodalanadi. Uch yoshgacha bo'lgan bolalar bu fikrlash shakliga ega. Bola ob'ektlarni bir-biriga ustma-ust qo'yish yoki yopishtirish bilan taqqoslaydi; sintez qiladi, kublardan yoki tayoqlardan "uy" ni katlaydilar; kublarni rangiga qarab tartibga solish orqali tasniflaydi va umumlashtiradi. Bola harakatlar orqali shunday o'ylaydi. Qo'l harakati fikrlashdan oldinda, shuning uchun u qo'lda deyiladi. Kattalardagi bunday fikrlash, masalan, ular uy ishlarini bajarayotganda, xonada mebelni qayta jihozlashda yoki notanish texnologiyalarni qo'llash zarur bo'lganda paydo bo'ladi. Bunday fikrlash biron bir harakatning natijasini to'liq tasavvur qilishning iloji bo'lmaganda mumkin bo'ladi. Vizual-majoziy  fikrlash quyidagi xususiyatlarga ega: 1.hodisalar va narsalar haqidagi turli xil tasvirlarni, g'oyalarni tahlil qilish, taqqoslash va umumlashtirishga yordam beradi; 2.ob'ektning turli xil xususiyatlarini qayta tiklaydi; 3.tasavvurdan deyarli ajralmas. Vizual-majoziy fikrlash to'rt yoshdan etti yoshgacha bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda namoyon bo'ladi. Ushbu turdagi fikrlashdagi harakatlar fonda yo'qoladi, bola ob'ektga qo'llari bilan tegishi shart emas, u ushbu ob'ektni aniq idrok etishi va tasavvur qilishi kerak.  Bolaning tafakkurining o'ziga xos xususiyati - bu vizualizatsiya. Kattalarda vizual-majoziy fikrlash, masalan, kvartirani ta'mirlash paytida namoyon bo'ladi. Biror kishi devor qog'ozi qanday ko'rinishini, shiftning rangini va boshqalarni oldindan tasavvur qilishi mumkin. Og'zaki-mantiqiy fikrlash - bu mavhum fikrlash, bu tushunchalar, mantiqiy konstruktsiyalarni ishlatish bilan tavsiflanadi, ba'zida to'g'ridan-to'g'ri obrazli ifodaga ega bo'lmaydi (masalan, qiymat, halollik, mag'rurlik va boshqalar).  Ushbu turdagi fikrlash yordamida shaxs tabiat va jamiyatdagi jarayonlar rivojlanishining umumiy qonuniyatlarini belgilaydi, vizual materialni umumlashtiradi. Fikrlash quyidagi operatsiyalar turlarini o'z ichiga oladi: Taqqoslash - o'xshashlik va farqlarni ta'kidlab, narsalar, hodisalar va ularning xususiyatlarini taqqoslash; Tahlil - tarkibiy elementlarni ajratib ko'rsatish uchun narsa yoki hodisani aqliy ravishda parchalash; Sintez - bu tahlilga qarama-qarshi jarayon bo'lib, u butunlikni tiklaydi, muhim aloqalar va munosabatlarni topadi; Abstraktsiya - ob'ekt yoki hodisaning o'ziga xos xususiyatlarini ajratib ko'rsatish; Umumlashtirish - bu umumiy xususiyatlarni saqlab qolgan holda individual xususiyatlarni bekor qilish, muhim aloqalarni ochib berish.  Og'zaki-mantiqiy fikrlashning o'ziga xos algoritmi mavjud. Birinchidan, inson bitta hukmni ko'rib chiqadi, so'ngra boshqasini qo'shadi va ularga asoslanib mantiqiy xulosa chiqaradi.