5. Психологик билимларнинг системаси

71. Нативизм ва эмпиризм. Empirizm (yunoncha έμπειρία - "tajriba") bilim faqat shaxsiy tajriba ortidan olinishi mumkinligini uqtiruvchi epistemologiya yo‘nalishidir. Ratsionalizmdan farqli o‘laroq kuchli subyektivizmga suyanadi. Empirizm (yun. yetreta — tajriba) — falsafiy oqim; hissiy tajribani bilishning birdanbir manbai deb hisoblaydi. Ratsionalizmgl qaramaqlrshi turadi. Tajribani, hissiy bilishni mutlaqlashtirish, ratsional bilish (tushunchalar, nazariyalar) ahamiyatini pasaytirish E.ga xos jihatlardir. E. yaxlit gnoseologik konsepsiya sifatida 17—18-asrlarda shakllandi (F.Bekon, T.Gobbs, J.Lokk, J.Berkli, D.Yum); E.ning ayrim belgilarini pozitivizm, neopozitivizm (mantiqiy E.)da koʻrish mumkin. 19-asrda E.ning asosiy vakili sifatida ingliz faydasufi E.S.Milltanildi. Hozirgi zamon fizikasi E.ning mantiqiy yoʻnalishiga tayanadi. Dekart ham natizmga, ham ratsionalizmga ishongan. Natriyist barcha bilimlarni tug'ma deb hisoblaydi, ratsionalistlar esa bilim olish uchun shaxslar tajriba va ong operatsiyalari orqali haqiqatni ratsionalizatsiya qiladi yoki kashf etadi deb hisoblaydi. Dekart o'zining borligini (falsafiy yo'l bilan) ko'rsatishga harakat qilib, o'z mavjudligini ratsionalizatsiya qilishga intildi. Uning muammoga javobi "Cogito, ergo sum" ("Menimcha, shuning uchun menman"). Britaniyalik empirizm va assotsiatsiya maktablarining faylasuflari eksperimental psixologiyaning keyingi kursiga katta ta'sir ko'rsatdilar. Jon Lokk, Jorj Berkli va Devid Xumning risolalari ayniqsa ta'sirli edi. Ba'zi qit'a ratsionalistik faylasuflarining, xususan, Barux Spinozaning ishlari ham diqqatga sazovor edi. Nativizm yo’nalishining tarafdorlari insonlardagi barcha xususiyatlarni tuqma xaraktеrga ega, dеb e'tirof etadilar.(Lеnts, Grubеr va boshqalar). Empirizm tarafdorlarining fikricha, yangi tuqilgan bola go’yoki “top - toza taxta”(tabula rasa), unga qayot va undagi talablar o’zining qonuniyatlarini yozadi va bola ularga so’zsiz bo’ysunishga majbur. Bu yo’nalishning asoschilaridan biri Dj. Lokk bo’lib (1632 - 1704) uning fikricha, tuqma fikrlar yoki qoyalar bo’lishi mumkin emas, ular xoxish - tilak va oqriq kabi elеmеntar sеzgilarning qayta ishlanishi natijalaridir. Xayotda ana shunga o’xshash turli xil sеzgilar va qoyalarning assotsiatsiyasi ro’y bеradi.