boshqaruvning
tashkiliy tuzilmasi deganda, bir – biriga qat’iy bo‘ysunadigan va boshqaruvchi,
hamda, boshqariluvchi tizimlararo o‘zaro bog‘liqlikni ta’minlay oladigan boshqariluvchi
zvenolar majmuasi tushuniladi. Tashkilot boshqaruv tuzilmasida quyidagi elementlar ajratiladi:
zvenolar (bo‘linmalar), boshqaruv daraja (pog‘ona) lari va vertikal, gorizontal aloqalar.
Boshqaruv zvenolariga o‘ziga xos boshqaruv funksiyalarini bajaruvchi tuzilma
bo‘linmalari, hamda, ayrim mutaxassislar xosdir.
Boshqaruv zvenolariga bir nechta tuzilma bo‘linmalari faoliyatini
rostlash va koordinasiya
qilishni amalga oshiruvchi menejerlar ham kiradi.
Boshqaruv zvenosini tashkil etish asosida bo‘lim tomonidan boshqaruvning ma’lum
funksiyalarini bajarish yotadi. bo‘limlar orasidagi amalga oshiriluvchi aloqa gorizontal
ko‘rinishda bo‘ladi.
Boshqaruv pog‘onasi deganda, tashkilot boshqaruv tizimida ma’lum bir daraja bilan
shug‘ullanuvchi boshqaruv tizimlari majmuasi tushuniladi. Boshqaruv darajasi vertikal
bog‘liqlikda bo‘lib, bir – biriga quyidagi perarxiya bo‘yicha bo‘ysunadi:
yuqori darajadagi
boshqaruv menejerlar uchun quyi zvenolarga yetkaziladigan va aniqlashtiriladigan qarorlarni
qabul qiladi. Ana shu mulohazadan boshqaruvning piramidali tizmasi paydo bo‘lgan.
Tuzilma insoniy moddiy resurslarni birlashtirib, ular orasidagi aloqani tartibga keltiradi.
Tashkiliy tuzilmaga umumiy tavsifnoma bera turib, uning ahamiyatini
bildiruvchi bir necha
holatni keltirib o‘tish mumkin:
1) Firma tashkiliy tuzilmasi menejer hamma funksiyasini koordinasiya qilishni ta’minlaydi;
2) Tashkilot tuzilmasi huquq va ma’suliyatni aniq belgilab beradi;
Tashkiliy tuzilma menejer yo‘riqnomasi va jamoa mehnati sifatini aniqlab beradi.
Hamma boshqaruv tuzilmalari u yoki bu aniqlikda mexanistik va organik ko‘rinishga ega
bo‘lishi mumkin. Bunday bo‘linish asosida tuzilmaning tuzilishi mohiyatini aniqlash imkonin
beradigan tashkiliy tuzilma ichki qismlari munosabatlari yotadi.
Shu nuqtaiy nazardan, tashkiliy tuzilma uchta qismning birlashishidan aniqlanadi:
murakkablik, rasmiylashtirish, markaziylashtirish. Yuqori darajali gorizontal
differensiya past
darajali differensiya mustahkam ierarxik aloqa hamkorlik (gorizontal va vertikal bo‘yicha)
reglamentlangan majburiyat adaptiv majburiyatlar (zaruriyatga bog‘liq) yuqori darajada
formallashtirish past darajali formallashtirish kommunikatsiyaning formallashgan noformal
kommunikasiya kanallari markazlashgan qaror qabul qilish markazlashgan qaror qabul
qilish.
Tashkilot tarkibiga qatnashish tizimi deb ataluvchi (tashkilot faoliyatini
yetarli darajada
nazorat qilish uchun) birlashtirilgan bitta firma yoki bir necha kompaniyalar kirishi mumkin.
Bozor iqtisodiyotida zayom kapitalini keng qo‘llash bilan ishlaydigan tashkilot eng
hayotbardosh bo‘lib hisoblanadi.
Shu sababli tashkilotning javobgarligi cheklangan degan ko‘rinishlari paydo bo‘ldi.
Bunday jamoalar yuridik shaxslar va fuqaolar tomonidan xo‘jalik faoliyatini amalgam oshirish
maqsadida ularning mablag‘larini birlashtiradi.
qo‘shma korxonalar xo‘jalik faoliyatini amalgam oshiradigan,
tashkilotni boshqarib,
daromadlarni taqsimlaydigan mamlakat va xorijiy sheriklar kapitali asosida bunyod etiladi.
Qo‘shma korxonalarni bunyod etish iqtisodga zamonaviy ko‘rinishdagi uskuna va
texnologoyalarni, moddiy va moliyaviy resurslarni, hamda, bozorni sifatli mahsulotlar bilan
to‘ldirish, mahsulot raqobatbardoshlik muammolarini xal etish kabi
masalalarni xal etishga
yo‘naltirilgan.
Aksionerlik jamiyati - xo‘jalik faoliyatini amalgam oshirish maqsadida tashkilot va
fuqarolar mablag‘larini birlashtiradigan tashkiliy shakldir. Jamoa nizom jamg‘armasiga ega
bo‘ladi. Nizom jamg‘armasi ma’lum bir miqdordagi aksiyalarga ega, tannarxlariga qarab bir xil
bo‘lib, o‘z mulkiga munosib tarzda mulkiy javobgarlikka loyiqdir. Aksiyalarni umumiy nominal
qiymatlari nizom jamg‘armasini tashkil etadi.
Xolding kompaniyalari – qimmatli qog‘ozlar nazorat pateklariga egalik qilish maqsadida
bunyod etiladi (asosan, sanoat firmalar). Ushbu holatda sanoat kompaniyasini nazorat qila borib,
ushbu kompaniyaning hamma zanjirini nazorat qilish (boshqa qator firma va kredit (qarz) –
moliya tashkilotlar ham qatnashadigan) imkoniga ega bo‘lganligi uchun nazorat funksiyasi
asosiy o‘rinni egallaydi.
Markazlashtirilgan boshqaruv darajasi va tuzilmasi, funksiyalar
miqdori va mazmuni bilan
ajralib turuvchi tashkilot shakllari ham mavjud. Shuning uchun tashkilotning tashkiliy tuzilmasi
va uni boshqarish qat’iy mutloq narsa bo‘lmay, ular asta – sekin o‘zgaradi, tashqi muhit
o‘zarishiga qarab murakkablashib boradi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
