5-Mavzu. Tashkilotlar va ularni boshqarish

 
Mehnatni gorizontal va vertical bo‘lish
 
Mehnatni gorizontal bo‘lish 
Mehnatni ilmiy asosda rashkil etishning asosiy maqsadi ishchilarni ayrim ishlar (operatsiya) 
ko‘rinishini bajarish uchyn ixtisoslashtirish bo‘lib mehnatni bo‘lishning muvofiq shaklini 
bunyod etishni talab etadi. Ish mehnat jarayoni ishtirokchilariaro kasbiy belgilar bo‘yicha 
tarqatiladi. Malaka qanchalik to‘liq va chuqur hisobga olinishiga qarab, ish bajaruvchilar shaxsiy 
hissasi va mehnat samaradorligi belgilanadi. Mazmunan hamma ishni turli xil qismlarga bo‘lib 
chiqiladi, ya’ni umumiy ishlab chiqarish yo‘llanmasi va ish bajaruvchilarga mos tarzda 
taqsimlab chiqiladi.
Mehnatni gorizontal taqsimlash - bu sifatiy va miqdoriy differensiallash va mehnat faoliyatini 
maxsuslashtirish. Mohiyat bo‘yicha bu butun ishni tashkil qiluvhci komponentlarga ajratish. 
ya'ni butun ishlab chiqarish jarayonini qismlarga ajratish, mehnat faoliyati har xil turlarini ishlab 
chiqarish va bajaruvchilarni maxsuslashtirilgan holda uzluksiz xususiylashtirish ko‘nikmalarini 
yaxshiriq egallashga majbur qiladi.
Mehnatni gorizontal bo‘lish kasbiy, funktsional, malakaviy va operatsion – texnologik 
belgilari bo‘yicha olib boriladi.
Mehnatni kasbiy bo‘lish – bu mehnatni kasb bo‘yicha bo‘lish: hisobchi, iqtisodchi, 
moliyachi, inspektor.
Mehnatni funktsional bo‘lish - mazmuni bo‘yicha birinchiga yaqin bo‘lib har bir ishchi 
o‘zining aniq ishini bajaradi. Ushbu holatda ayrim funksiyalar ajratib olinadi va shunga muvofiq 
tarzda ish bajaruvchilar belgilanib oladi. Masalab, bank boshqaruvchisi umumiy rahbarlikni 
amalga oshiradi. bo‘lim boshlig‘i bir necha odamlar ishini boshqaradi, bo‘lim inspektori o‘z 
obe’ktidagi funksiyalar nazoratini amalgam oshiradi.
Mehnatni kasbiy bo‘lish – bu mehnatni kasbga qarab bo‘lishdir. Masalan, bu 
iqtisodchilarning uch-to‘rt lavozim toifalari, oddiy iqtisodchi, birinchi, ikkinchi toifali iqtisodchi, 
etakchi iqtisodchi.
Mehnatni operatsion – texnologik bo‘lish yo‘nalishi aniq mehnat operatsiyalari 
bajarilishini chegaralagan va ixtisoslashtirilgan holda boshqaruvning konkret onlarida mehnatni 
konkret bo‘lish bilan bog‘liq. Masalan, qandaydir buyumni sotadigan sotuvchilarni 
ixtisoslashtirish, ishchi tomonidan murakkab mashinaning faqat bitta qismini ta’mirlash va sh.k.
Kichik korxonalarda biznesning asosiy funksiyalari biro dam bajaradi (tadbirkorning o‘zi). 
Ishning hajmi o‘sib borishi bilan tadbirkor yana odamlarni jalb etadi.
Mehnatni bunday funktsional bo‘lish boshida vertical bo‘yicha sodir bo‘lib 
menejmentning loaqal ikki pog‘onasini nazarda tutadi: rahbarlar va ish bajaruvchilar (qo‘l ostida 
ishlovchilar).
Biroq mehnatni vertical bo‘yicha (bo‘y sunish sifatida) bo‘lish cheksiz davom etolmaydi. 
Agar tashkilot o‘sishda davom etsa, u holda mehnatni bo‘lishning gorizontal ko‘rinishi paydo 
bo‘ladi. Bu mehnatni ichki bo‘linish jarayoni bo‘lib, uning bajarilishi noyob mutaxassislar 
yordamida amalgam oshirilib yaxshi natijalarga erushilinadi. Mehnatni gorizontal bo‘lish 
bo‘limlarda ish hajmini oshishi evaziga xodimlar sonini oshirishni talab etadi. Mehnatni 
gorizontal bo‘lish vertical bo‘lishdagi kabi yuqori darajadagi bo‘ysunuvchanlikni talab etmaydi.
Menejer mehnati bo‘linishining turli xil ko‘rinishlarini paydo bo‘lishi firmada turli xil 
bo‘limlarni tashkil etish bilan bog‘liqdir. Ushbu jarayon departamentlash deb ataladi.

---