5-mavzu. Strukturaviy va funksional genomika Reja

Dispergir takrorlanuvchi ketma-ketliklar:

SINE (short interspersed elements) – qisqa dispergir elementlar. Uzunligi 90–400 j.a. masalan: odam va primatlar genomidagi Alu – takrorlar. Takrorlanuvchi birliklar uzunligi 300 j.a. Odam genomida - 106 nusxa. Ular DNK umumiy miqdorining 5% ini tashkil qiladi.
LINE (long interspersed elements) – uzun dispergir elementlar. Uzunligi 7 ming j.a. Teskari transkriptaza genlarini o’z ichiga oladi. Masalan, hayvonlar genomida keng tarqalgan LINE-1 takrorlar.

4. 
   Noyob ketma-ketliklar:
   

• 
  Har bir genomda uchrash chastotasi 10 martadan kam.
  

Noyob ketma-ketliklar:

• 
  "Uy xo’jaligi" genlari - qaysi to’qimaga mansubligidan qat’iy nazar barcha hujayralar uchun kerakli narsalarni kodlovchi genlar (turli taxminlarga ko’ra, odam genomida bunday genlar 10-20 mingni tashkil qiladi). Ularga giston genlari, rRNK, tRNK va iRNK genlari kiradi.
  
• 
  “Hashamatli genlar” –ma’lum to’qima hujayralarida ma’lum vaqtda ekspressiyalanuvchi, ularning soni 2-3 barobardan ko’proq.
  

- Eukariotik genomda ortiqcha ketma-ketliklarning namoyon bo’lishi:
- Takrorlar bilan yuqori to’yinish;
- Oqsil kodlovchi ketma-ketliklarning past zichligi.
Genlar ekspressiyasi va uning asosiy bo’g’inlari. Gen ekspressiyasi - bu gendan irsiy ma'lumot (DNK nukleotidlari ketma-ketligi) funktsional mahsulotga - RNK yoki oqsilga aylanadigan jarayon. Qisqa ikki zanjirli RNKlar tomonidan gen ekspressiyasini faollashtirish jarayoni RNK faollashuvi deb ataladi.
Gen faolligini tartibga solishning eng muhim omili regulyator oqsillarni sintez qilish uchun mas'ul bo'lgan genom elementlari - regulyator genlardir. Regulyatsiya qilingan genning strukturaviy qismi - operatorlar oldidan ma'lum DNK nukleotidlari ketma-ketligiga bog'lanib, tartibga soluvchi oqsillar RNK polimerazasini promotor bilan bog'lanishiga yordam beradi yoki oldini oladi. Agar regulyator oqsili promotorning bir qismini egallagan yoki u bilan genning strukturaviy qismi o'rtasida joylashgan operator bilan o'zaro ta'sir qilsa, bu RNK polimerazani promotor ketma-ketligi bilan bog'lanishiga va transkripsiyani amalga oshirishiga to'sqinlik qiladi. Bunday oqsil repressor deb ataladi va bu holda gen ekspressiyasi gen regulyatori tomonidan salbiy nazorat qilinadi. Agar promotor RNK polimeraza bilan bog'lanish qobiliyatiga ega bo'lmasa va undan oldin regulyator oqsili tomonidan tanib olingan uchastka bo'lsa, ikkinchisini DNK molekulasiga promotordan oldin darhol biriktirish RNK ​​polimerazani promotor bilan bog'lashni, keyin esa transkripsiyani osonlashtiradi. Bunday oqsillar aktivatorlar (yoki apoinduktorlar) deb ataladi va regulyator gen tomonidan gen ekspressiyasini ijobiy nazorat qiladi.
Operon ishini tartibga solish turlari: 1. Salbiy regulyatsiya: regulyator oqsilning operatorga bog'lanishi operon ishini bostiradi. Induksiya: effektor regulyator oqsilni operator bilan bog'lana olmaydigan holga keltiradi, strukturaviy genlar transkripsiyalanadi. Repressiya: effektor regulyator oqsilni operator bilan bog'lanishga qodir qiladi, strukturaviy genlar transkripsiya qilinmaydi. 2. Ijobiy regulyatsiya: regulyator oqsilning operon bilan bog'lanishi operonning ishini faollashtiradi. Induksiya: effektor regulyator oqsilni operator bilan bog'lanishiga imkon beradi, strukturaviy genlar transkripsiyalanadi. Repressiya: effektor tartibga soluvchi oqsilni operator bilan bog'lana olmaydigan holga keltiradi, strukturaviy genlar transkripsiyalanmaydi.