Мх * Бў - Мў * Бў = Бў * (Мх - Мў) 2. Маржинал фойда ўзгаришига баҳо ўзгаришининг таъсирини қуйидаги боғланишда топиш мумкин;
Мх * Бх – Мх * Бў = Мх * (Бх - Бў) 3. Маржинал фойда ўзгаришига маҳсулот бирлигига ўзгарувчан харажатлар сарфи ўзгаришини таъсири қуйидаги боғланишда топилади;
Мх * Ўх – Мх * Ўў = Мх * ( Ўх - Ўў ) Учта омил йиғиндиси жамланган ҳолда маржинал ва соф фойда ўзгаришига омиллар таъсирини ҳисоб-китоб қилиб чиқиш мумкин.
Корхона фойдасини ошириш йўлларга:сотиш ҳажмини ошириш (товарларни кредитга сотиш, сотишдан кейинги кафолатланган хизмат кўрсатишлар, тўловларда турли чегирмалардан фойдаланиш), нархларни ошириш, сифатни яхшилаш орқали, талабгор бозорларни излаб топиш, етказиб бериш муддатларини қисқартириш), маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини камайтириш(корхона ишлаб чиқариш қувватларидан тўлиқ фойдаланишни йўлга қўйиш, меҳнат унумдорлигини ошириш, ишлаб чиқариш захираларидан тежамли фойдаланиш, сифатсиз ва брак маҳсулотларга йул қўймаслик) орқали эришиш мумкин.
Маҳсулот сотишдан кўрилган ялпи фойда ва унга таъсир этувчи омиллар таҳлили
Маҳсулот сотишдан кўрилган ялпи фойдақуйидаги операция ва ҳодисалар натижасида ҳосил бўладиган даромадниҳисобга олишда қўлланилиши керак:
(a) товарларни сотиш;
(б) хизматларни кўрсатиш;
(в) бошқа томонлар хўжалик юритувчи субъектининг фоизлар, роялти ва дивидендларкўринишидаги даромадларни келтирадиган активлардан фойдаланиши.
Товарларга хўжалик юритувчи субъекти томонидан сотиш мақсадида ишлаб чиқарилган товарлар ҳамдақайта сотиш учун харид қилинган товарлар, масалан чакана савдо билан шуғулланадиган сотувчитомонидан харид қилинган товарлар ёки қайта сотиш мақсадида сақланаётган ер ва бошқа мулкларкиради.
Хизмат кўрсатиш одатда хўжалик юритувчи субъекти шартномада белгилаб қўйилган топшириқникелишилган давр давомида бажаришини ўз ичига олади. Хизматлар бир ёки бир неча даврлардавомида кўрсатилган ҳолларда улар тегишли даврлар бўйича ҳисобга олинади.
Хўжалик юритувчи субъектининг активларидан бошқа томонлар фойдаланиши натижасида қуйидагикўринишдаги даромадлар юзага келади:
(a) фоизлар – хўжалик юритувчи субъектига тегишли бўлган пул маблағлари ёки уларнингэквивалентларидан ёки хўжалик юритувчи субъектига тўланиши керак бўлган суммаларданфойдаланилгани учун олинадиган ҳақ;
(б) роялти – хўжалик юритувчи субъектига тегишли бўлган узоқ муддатли активлар, масаланпатентлар, савдо белгилари, авторлик ҳуқуқлари ва дастурий таъминотларданфойдаланилгани учун олинадиган ҳақ;
(в) дивидендлар – улушли инвестицияларнинг эгаларига уларнинг айрим турдаги капиталдагиулушига мутаносиб равишда фойданинг тақсимланиши.
Даромадлархўжалик юритувчи субъектининг фақат ўзи учун олинган ёки олинадиган иқтисодий нафнингялпи тушумини қамраб олади. Учинчи томон номидан ундириб олинган суммалар, масалансотишга солиқлар, товарлар ва хизматлардан олинадиган солиқлар, қўшилган қиймат солиғи,хўжалик юритувчи субъектига келиб тушадиган иқтисодий наф бўлиб хизмат қилмайди ва капиталнингкўпайишига олиб келмайди. Шу боис, улар даромаддан чиқариб ташланади. Шунга ўхшаш,воситачилик муносабатларида, иқтисодий нафнинг ялпи тушуми буюртмачи номиданундириладиган суммаларни қамраб олади, лекин хўжалик юритувчи субъектининг капитали ошишигаолиб келмайди. Буюртмачи номидан ундирилган суммалар даромад бўлиб ҳисобланмайди. Аксинча,даромад бўлиб воситачилик ҳақи ҳисобланади.
Миллий ҳисобчиликда асосий фаолиятдан олинган даромадларнинг муҳим қатори сифатида сотишдан соф тушум таркибланади.
Сотишдан соф тушум жами тушумдан сотишга солиқлар (эгри солиқларни) чегириш асосида топилади.
Сотишдан ялпи фойда сотишдан соф тушумдан сотилган маҳсулот (ишва хизмат)ларнинг таннархини чегириш орқали топилади.
Операция натижасида ҳосил бўладиган даромад суммаси одатда хўжалик юритувчи субъекти биланхаридор ёки активдан фойдаланувчилар ўртасидаги келишувлар асосида аниқланади. У олинган ёкиолинадиган товоннинг ҳаққоний қиймати бўйича баҳоланади, бунда хўжалик юритувчи субъектитомонидан рухсат этилган ҳар қандай савдо чегирмалари ёки улгуржи савдо чегирмалари ҳисобгаолинади.
Товарларни (маҳсулотларни) сотилган қаторга киритиш ва тушумларни даромад сифатида тан олишни молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартларида қуйидаги нормалари белгиланади:
(a) товарларга эгалик қилиш билан боғлиқ бўлган аҳамиятли рискларва мукофотлар харидорга ўтказилганда;
(б) хўжалик юритувчи субъекти сотилгантоварларни эндиликда эгалик ҳуқуқига хос бўлган даражада бошқара олмаганида ва уларни самарали даражада назоратқила олмаганида;
(в) даромаднинг суммасини ишончли даражада баҳолаш мумкин бўлганда;
(г) операциялар билан боғлиқ бўлган иқтисодийнафнинг олиниши эҳтимоли мавжуд бўлганида;
(д) операция бўйича амалга оширилган ёки амалга ошириладиган харажатлар ишончлидаражада баҳолана олганда.
Мулкка эгалик қилиш ҳуқуқи билан боғлиқ аҳамиятли рисклар ва мукофотлар хўжалик юритувчисубъекти томонидан харидорга ўтказилиши пайтини аниқлаш учун операциянинг жиҳатлариниўрганиш талаб этилади. Аксарият ҳолларда, эгалик ҳуқуқи билан боғлиқ рисклар ва мукофотларнингўтказилиши харидорга юридик эгалик қилиш ҳуқуқи ёки тасарруф қилиш ҳуқуқининг ўтишипайтига тўғри келади.
