5-mavzu: Halqali chuvalchanglar tipi, ularning harakteristikasi va klasifikatsiyasi. Halqali chuvalchanglar, ularning umumiy harakteristikasi va klasifikatsiyasi. Yashash tarzi, tuzulishi, ko’payishi va rivojlanishi

Hazm qilish sistemasi og`izdan boshlanadi. Og`iz peristomiumning qorin tomonida joylashgan. Ichagi ektodermal oldingi va orqa endoder- mal o`rta bo`limlardan iborat. Oldingi ichak ko`pincha og`iz bo`shlig`i va muskulli halqumga bo`linadi. Ko`pchilik yirtqich ko`ptuklilar halqumi de­vori kutikulasi qalinlashib, o`tkir xitin tishlar, ya`ni jag` plastinkalami hosil qiladi. Halqum ag`darihbtashqarira chiqariladi vao`ljani tutish vazifasini bajaradi. Yirtqich bo`lmagan turlarda halqum kuchsiz rivojlangan. O`rta ichak to`g`ri naydan iborat, orqa ichak kalta bo`ladi. Erkin harakatlanuv`- chi ko`ptuklilar asosan yirtqich bo`lib, mayda umurtqasizlar bilan oziqla­nadi. O`troq yashovchilar suvda muallaq turadigan organik moddalar va mayda organizmlar bilan oziqlanadi. Ularda oziqni yig`ish va uni og`iz tomonga haydash vazifasini boshidagi uzun patsimon o`simtalari (palpalar) bajaradi. Bu o`simtalar nafas olish organi - jabralar vazifasini o`taydi. Nafas olish organlari har xil tuzilgan. Sodda tuzilgan vakillari teri yuzasi orqali nafas oladi. Ko`pchilik ko`ptuklilar parapodiylarning bir qismi, masalan, orqa mo`ylovi jabraga aylanadi. Jabraga qon tomirlari keladi; uning devori orqali suvda erigan kislorod qonga o`tadi. Jabralar patsimon, bargsimon yoki shoxlangan shaklda bo`lib, tananing muayyan bir qismi­da, masalan, boshida yoki parapodiylarda hosil bo`ladi.
Qon aylanish sistemasi organlari tananing orqa va qorin tomoni bo`ylab joylashgan qon tomirlaridan iborat. Orqa qon tomiri ichak us- tidan, qorin qon tomiri esa ichak ostidan o`tadi. Qon tomirlari bo`shlig`i birlamchi tana bo`shlig`i qoldig`i hisoblanadi. Ikkala qon tomirlari ham peritoneal epiteliy ostidan o`tadigan mayda tomirlar va lakunlar hamda selom devorini aylanib o`tadigan halqa tomirlar bilan bog`langan. Halqa tomirlar har bir halqada bittadan ba`zan bir nechtadan bo`lib joylashadi. Halqa tomirlar orqali qon jabralarga va teriga boradi. Qon tomirlari or- ganlarda juda mayda ingichka kapillyarlami hosil qiladi. Qon aylanish siste- m asi yopiq, chunki yirik qon tomirlaridan to`qimalarga qon olib boruvchi kapillyarlar to`g`ridan-to`g`ri qon olib keluvchi tomirlargaulanib ketadi; qon faqat qon tomirlari ichida oqadi. Orqa qon tomirining ritmik qisqarishi tu fayli qon orqa qon tomiri bo`ylab orqadan oldinga, qorin tomirlarida esa oldindan orqaga oqadi. Tananing oldingi qismida ichak atrofida joylash­gan halqa qon tomirlari orqali qon orqa tomirdan qorin tomiriga, tananing keyingi qismidagi xuddi shunday tomirlar orqali esa qorin qon toiniridan orqa qon tomiriga o`tadi.
Sezgi organlari erkin faol harakat qilib yashovchi turlarda yaxshi rivojlangan. Sezgir hujayralar terida ko`p bo`ladi. Antennalar, palpalar, prostomiumdagi kiprikli chuqurchalar, parapodiylardagi mo`ylovlar max­sus sezgi organlari hisoblanadi.
Ayrim o`troq yashovchi ko`ptuklilarda tanasining oldingi halqalarida 1 -5 ta yoki undan ko`proq muvozanat saqlash organi - statotsistlar bo`ladi. Ko`zlar deyarli hamma ko`ptuklilarda bo`ladi; ko`pincha, prostomiumn- ing ustida 2 yoki 4 ta bo`lib joylashgan. Oddiy hollarda ko`zlar ektoder- madan hosil bo`ladigan qadahsimon chuqurchalardan iborat