5-mavzu: Halqali chuvalchanglar tipi, ularning harakteristikasi va klasifikatsiyasi. Halqali chuvalchanglar, ularning umumiy harakteristikasi va klasifikatsiyasi. Yashash tarzi, tuzulishi, ko’payishi va rivojlanishi

Tuzilishi. Tanasi cho`ziq, silindrsimon yoki biroz yassilash- gan, 5 dan 800 gacha halqalar, ya`ni segmentlardan iborat. Oldingi og`izoldi bo`limi - prostomium va oxirgi anal bo`limi pigidinm boshqa tana bo`limlaridan farq qilib, tananing metamerlashmagan (halqalarga bo`linmagan) qismi hisoblanadi. Erkin yashovchi tuban tuzilgan vakillarj- da tana halqalari bir xilda tuzilgan ya`nii gomonom bo`ladi. O`troq hayot kechiradigan halqalilar tanasining turli qismlari har xil sharoitda bo`lishi tufayli halqalarining kattaligi va tuzilishi ham har xil bo`ladi. Chunonchi, o`troq ko`ptuklilar tanasining oldingi qismida naydan chiqib turadigan juda ко `p o`simtalari bor; tananing keyingi nay ichidagi qismida esa o`simtalar rivojlanmagan. necha (2-3) tana bo`g`imlarining qo`shilishidan hosil bo`ladi. Uning qorin tomonida og`iz teshigi joylashgan. Bitta yoki bir necha tana bo`g`irnlarini qo`shilib bosh bo`limini hosil qilishi sefalizatsiya deyiladi. Bu jarayon bo` g` imoyoqlilarda ham sodir bo` ladi.
Prostomiumda bir juft paypaslagichlar, ya`ni palplar va bir juft yoki ko`proq tuyg`u organlari - antennalar joylashgan. Peristomiumda har xil miqdorda mo`ylovlar ya`ni sirrilar bo`ladi. Tana bo`g`imlaridagi parapodiylar juda sodda tuzilgan harakatlanish organi bo`lib, halqali chu­valchanglarda birinchi marta paydo bo`ladi. Parapodiylar muskulli, yassi eshkaksimon tana o`simtalar tananing ikki yonida har bir bo`g`imda bir juftdan joylashgan. Har bir parapodiy yaxlit bazal va ikkiga bo`lingan ustki bo`laklardan iborat. Ustki bo`laklarining orqa shoxi noto- podiya, qorin shoxi nevropodiya deyiladi. Orqa va qorin shoxlari asosidan bittadan sezgir mo`ylovlar chiqadi. Har bir shoxda bir tutamdan qillar joylashgan. Qillar ingichka va elastik; ularning asosida parapodiy laming xaltasimon chuqurchasi joylashgan. Qillardan biri juda yo`g`onlashgan bo`lib, tayanch vazifasini bajaradi. Parapodiylar old in dan orqaga silkin- ganida qillar substratga tegib, hayvonni oldinga suradi. Parapodiylar er­kin yashovchi ko`ptuklilarda yaxshi rivojlangan; o`troq yashovchilarda esa qisman reduksiyaga uchrab asosan tanasining eng faol harakatlanadigan oldingi qismida saqlanib qoladi. Tananing keyingi qismida esa parapodiyning etdor qismlari reduksiyaga uchragan; ularning qillari chu­valchang tanasining bevosita o`zidan chiqqanga o`xshab ko`rinadi. Tu­ban ko`ptuklilar, masalan, Dino- philus avlodi vakillarida parapodiylar va qillar bo`lmaydi. Ko`ptuklilar tanasi sirtdan yupqa kutikula bi lan qop­langan. Kutikula ostida bir qa­tor epiteliy bo`ladi. Kutikula ana shu epiteliydan hosil bo`ladi.