5-мавзу: бозор иқтисодиётининг мазмуни ва белгилари

Resurslar cheklangani tufayli extiyojlarni

kondirish muammolari.

Iktisodiyot nazariyasi uz tadkikotini ikki narsaga; jamiyat a’zolari extiyojlarning cheksizligi va shu extiyojlarni kondirish uchun tovarlar ishlab chikarish va xizmatlar kursatish uchun zarur bulgan iktisodiy resurslarning cheklanganligi muammosiga karatadi. Yer yuzidagi axolining soni 6 milliardsan oshdi va ularning extiyojlari u xam usib, kengayib, yangilanib bormokda. Ammo tabiiy boyliklar esa aksincha kamayib bormokda, chunki ularning aksariyat kismi kayta tiklanmaydi, yer, kazilma boyliklar, ekin maydonlari, urmonzorlar, ichimlik suv mikdori cheklangan. Ma’lumki extiyojlarni kondirishning asosiy yuli ishlab chikarish bulib, uning uchun turli-tuman resurslar kerak. Iktisodiy resurslar - mamlakat, korxona, firma, oila ixtiyorida jamlangan va ayni vaktda zarur tovar va xizmatlarni ishlab chikarish, ularni iste’molga yetkazib berish va iste’molda foydalanish mumkin bulgan vositalar, imkoniyatlar, mexnatga layokatli ishchi kuchidan tashkil topadi. Resurslar tabiiy, moddiy va mexnat resurslarga bulinadi. Tabiiy resurslar - yer, suv, urmon, yer osti boyliklari, foydali kazilmalar, moddiy resurslar, bino-inshootlar, mashina, asbob-uskunalar, kurilmalar, xom ashyo, sotishga tayyorlab kuyilgan maxsulotlar, pul mablaglarini uz ichiga oladi. Mexnat resurslari - mexnatga layokatli, ma’lum maxoratga ega bulgan (16-60 yosh) ishchi kuchidan iborat. Xar bir resursdan ishlab chikarishda foydalanilganda ma’lum samara beradi, ammo uning natijasi ma’lum chegaraga ega bulib, xar kanday resursdan eng samarali, okilona foydalanilgan vaktda xam undan ma’lum mikdordan ortik, maxsulot olib bulmaydi. Resurslarning cheklanganligi ishlab chisarish imkoniyatlarining x,am cheklanishiga sabab buladi. Ishlab chisarish imkoniyati deb, mavjud iktisodiy resurslardan tula samarali, tejab-tergab foydalanish evaziga xar bir resursdan kup maxsulot ishlab chisarishga aytiladi. Iktisodiy resurslar, ishlab chisarish va estiyojlarni sondirish darajasi urtasidagi boglislik va alosadorlikni suyidagi chizmada kurit mumkin: Cheklangan resurslardan samarali foydalanib ishlab chikarish imkoniyatlari va extiyojlarni kondirish darajasini oshirish muammolar bilan boglik.

Eng avvalo a) ishlab chikarish va xizmat kursatishning optimal variantlarini eng zarur va tejamli, kerakli turlarini tanlab olish va resurslarni kupros zarur ishlab chisarish soxalariga yunaltirish;

b) mavjud resurslarning xar birligidan tejab-tergab samarali foydalanib, xar bir resursdan kuprok maxsulot olish.

v) fan-texnika yutuslarini va yangi texnologiyalarni joriy kilib, yangi energiya, material, xom ashyo turlari, ularning manbalarini izlab topib, ishlab chisarishga sodish, resurslar unumdorligini oshirishga erishish. Bunday muammolarni yechish zarurati albatta xar kanday odamdan keng iktisodiy bilimga ega bulishni talab etadi.

Bozor ikgisodiyoti kategoriya sifatida takror ishlab chikarishning ayirboshlash boskichiga xos bulib, u xar kanday ayirboshlashni emas, balki pul yordamidagi, oldi-sotdi shaklidagi ayirboshlashni bildiradi. Bozorning eng muxim sharti ayirboshlash jarayonida pulning vositachilik silishidir. Bunda tovar muomalasi yuz berib, u ikki jarayonni birgalikda ta’minlaydi va uz-uzidan tovar pul (T-P), pul-tovar (P-T) munosabatlari yuzaga keladi. Shu ikki munosabatda tovarni taklif etuvchi sotuvchi va talab kiluvchi xaridor ishtirok etishi shart. Bozor-sotuvchi va xaridorning, tovarlarini pul vositasida ayirboshlash borasida yuzaga keladigan iktisodiy alokalari, munosabatlari, ularning uzaro alosasidir. Bozor tovar muomalasining yangi shakli sifatida namoyon bulib, oldi-sotdi jarayonida yangi Uziga xos maxsus tovar ishchi kuchi paydo bulishi bilan bozor umumiy tuye oladi, mazmuni yana kengayadi, fakat ishlab chisarilgan tovar va xizmatlar emas, balki ishlab chisarish vositalari va ishchi kuchi xam tovar sifatida bozor jarayoniga tortiladi. Bozorda xech kanday boylik yaratilmaydi, - moddiy ne’matlar, xizmatlar ishlab chisarilmaydi, balki mamlakat isgisodiy sudratidan foydalanilgan xolda xujalik subyektlari tomonidan, millionlab odamlar mexnati bilan yaratilgan tovar va xizmatlar, ish kuchi sotiladi. Xulosa, bozor iktisodiyoti - deb, oldi-sotdi jarayonida faoliyat yuritadigan, ishlab chikaruvchilar bilan iste’molchilarning bir-biri bilan boglaydigan, boshsarish tizimiga aytiladi.

Bozor iktisodiyotining moxiyati, axamiyati uning iktisodiy munosabatlar tizimida bajaradigan vazifalarida namoyon buladi.

a) Vositachilik kilish - ayirboshlash orkali ishlab chikarish bilan iste’molni botaydi. Bozor ishlab chikaruvchi va iste’molchini boglab narx (foyda, zarar) yordamida ikgisodiyotning asosiy muammosi «Nima»?, «Kdncha»?, «Kimga»? masalasini yechadi.

b) Narx belgilash - bozorda narx talab va taklifga karab belgilanadi va shunga kura muvozanat narxi shakllanadi va bozor muvozanati paydo buladi.

v) Iktisodiyotni tartibga solish - bozorda narx uzgarishi orkali talab va taklif bir-biriga moslashadi va muvofik ravishda barcha resurslar mikrodarajada-firma, korxona, xujaliklardan tortib makrodarajada - mamlakat mikyosida taksimlanadi. Bozor yordamida ikgisodiyotning asosiy nisbatlari belgilanadi.

g) Nazorat kilish - ishlab chikarilgan tovarlar, xizmatlar kanchalik sifatli, iste’molchi talabiga mos, yoki mos emasligini, tovar ishlab chikarish uchun sarflangan sarfxarajatlarni xam nazorat kiladi.

d) Ragbatlantirish - bozor talab va taklif nisbati asosida shakllanadigan narx yordamida, zarur, noyob, sifatli tovarlar ishlab chikarishni ragbatlantirsa, aksincha extiyojiga kerak bulmagan, serob, sifatsiz yoki ortikcha xarajat kilib ishlab chikarilgan, talabga mos bulmagan tovarlarni kasodga uchratib, ularni ishlab chikarishni kamaytiradi yoki tuxtadi.

ye) Axborot berish - extiyojlarni kondirish uchun kanday tovar va xizmatlarni ishlab chikarishni bozor belgilaydi. U narx va talab elastikligida ifodalanadi va ular ishlab chikaruvchilarga yetkaziladi.

j) Xujalik (bozor) subyektlarining manfaatlarini ruyobga chikarish x,am bozor orkali yuz beradi. U kanday darajada amalga oshishiga karab ishlab chikaruvchilar, sotuvchilar tabakalanishi yuz beradi.

z) Bozor resurslarni tejashga, iktisod kilishga undaydi - u sarflangan xarajatlarni kanchalik urinli ekanligini aniklaydi, xarajatlarni pasaytirishga, buning uchun yangi texnika-texnologiyani kullash, mex,natni tashkil etishning eng samarali yullarini kidiradi. Bozor vazifalari barchasi bir-biri bilan chambarchas boglik bulib, birgalikda amal kiladi. Bozor ikgisodiyotining vazifalari bilan birga eng muxim belgilari xam mavjudki ular: Iktisodiy erkiilik: mulkning turli sh akllari, xujalik yuritish sh akllarining kupligi, ikgisodiy monopolizmga barkam beradi. Bozorda tovar takchilligi bulmaydi, bozorda ishlab chikaruvchi emas, balki iste’molchi kukmi ustun buladi, tovar, xizmatlarni tanlab olish imkoniyati tugiladi, bozorda narx erkin tashkil topadi, kelishilgan narx ishlaydi, narx pul bilan ulchanadi, pulsiz bozor bulmaydi, bozor iktisodiyotida rakobat asosiy Urin egallaydi. Rakobat bozorning xarakatlantiruvchi Konuni, kuchi xisoblanadi. Bozor manfaatlarni uygunlashidan iborat bulib, bozorda, uning ishtirokchilarining kar biri uz manfaati uchun ishlaydi, ya’ni xar bir subyekt u korxonami, davlatmi, ayrim shaxsmi uz mafaatini kuzlab ish yuritadi. Bozor ikgisodiyoti ijtimoiy kafolatlar, adolat koidalariga asoslanadi.

Bozor ikgisodiyotining rivojlanish konunlari mavjud bulib, u ikki gurukga bulinadi.

a) Umumiktisodiy, lekin bozor iktisodiyotiga asoslangan umumiktisodiy konunlarga amal kilish (mexnat unumdorligini oshirish konuni, vaktni tejash konuni, ishlab chikarish munosabatlarini ishlab chikarish kuchlarining usishiga mos kelish konuni).

b) Bozor ikgisodiyotining uziga xos bulgan konunlari (kiymat konuni, talab va taklif konuni, pul muomalasi konuni).

Bozor ikgisodiyoti ikgisodiyotni jadal rivojlantiruvchi uchta omilni yuzaga keltiradi.

1)Iktisodiy faoliyat erkinligi bu ishbilarmonlik, uddaburonlik uchun imkoniyat yaratish.

2)Rakobat - kim uzdi koidasini yuzaga keltiradi, yangilikni yaratishga undaydi, texnika-texnologiyani yangilash, mexnat unumdorligi va ish sifatini oshirish, kattik mexnat intizomini joriy etish kabi eng zarur bulgan omillarni yuzaga keltiradi.

3)Daromadlarning cheklanmasligi - kushimcha daromad topishga inti lishni kuchaytiradi. Bu esa boy bulishga xavas iktisodiy faoliyatni yuzaga keltiradi. Bozor iktisodiyotining uch asosiy rivojlantiruvchi kuchi xam mavjud: Talab va taklif, rakobat, narx.

Shunday kilib, bozor iktisodiyoti erkin iktisodiy faoliyatga asoslangan tovar-pul munosabatlari bulib, xar bir insonga uz faoliyat natijasini uylab okilona xujalik yuritishni ragbatlantiruvchi demokratik iktisodiyotni vujudga keltiradi. Bozorning tarkibi, tuzilishi xilma-xil bulib, umum kabul kilingan turlari mavjud emas. Bozor munosabatlari bir-biriga boglik va bir-birini takazo etuvchi murakkab ichki tuzilishga egadirki, uni izoxlaganda xar xil mezonlar asos Kilib olinadi.

Bunda bozorning yetuklik darajasi, sotiladigan, xarid kilinadigan tovarlar turi, bozor subyektlarining xususiyati, bozor mikyosi, bozorni joylashishi, iktisodiy alokalar xususiyati xisobga olinishi zarur.

1. Bozor eng avvalo mulk turlari buyicha: davlat, xususiy, aralash mulkka asoslangan bozorga bulinadi.

2. Tovar ishlab chikaruvchilar tarkibi buyicha bozor: davlat korxonalari, ijara, xususiy, oilaviy, kooperativ, yakka tartibdagi xujaliklardan iborat buladi.

3. Mamlakatda savdo-sotikni tashkil etish turlari buyicha xam bozor turlanadi.

Bozor iktisodiy obyektlari buyicha bir necha turga bulinadi.

a) Iste’mol tovarlari va xizmatlar bozori: ozik-ovkat - lar tovarlari bozori, noozik-ovkat tovarlari bozori, xizmatlar bozori.

b) Ishlab chikarish omillari bozori: Ishchi kuchi (mexnat) bozori, ishlab chikarish vositalari, xom-ashyo bozori.

v). Kuchmas mulk bozori: yer bozori, uy-joy bozori, molmul k bozori. g) Moliya bozori: pul bozori, investisiya bozori, kimmatli kogozlar bozori, valyuta bozori, sugurta bozori.

d) Axborot bozori - ilmiy-texnika ishlanmalar yoki intellektual tovarlar bozori.

4. Bozor tovar va xizmatlar bilan ta’minlash darajasiga karab: tuyingan, tuyinmagan, takchil, muvozanatlashgan bozorga bulinadi.

5. Rakobat kurashi cheklanishiga karab bozor kuyidagi turlariga bulinadi:

a) mukkamal, erkin rakobatga asoslangan bozor;

b) cheklangan rakobatli (monopol bozor);

v) oligopolistik bozor;

g) sof monopoliyaga asoslangan bozor.

6. Ta’sir doirasi - XUDUDIY joylashishiga karab bozorlar: maxalliy, mintakaviy (regional), milliy, jaxon bozorlariga bulinadi.

7. Bozor savdoning xajmi, xususiyatiga karab, ulgurji, mayda ulgurji, chakana savdo bozorlariga, shuningdek tarmoklar buyicha, avtomobil, kompyuter, kishlok, xujalik mashinalari, dexkonchilik maxsulotlarini sotadigan dexkon bozorlariga bulinadi.

8. Konuniy jixatdan tashkil etilishiga karab bozor:

a) legal konuniy bozor;

b) nokonuniy, «pinxoniy» bozordan iborat.

Legal (rasmiy) konuniy bozor - konunchilik asosida tashkil etilgan bulib, unda konuniy ravishda sertifikatlangan, sifati kafolatlangan tovar va xizmatlar oldi-sotdisi yuz beradi;

Nokonuniy yoki «kora», «pinxoniy» bozor konun bilan takikdangan tovar va xizmatlar bilan xizmat kilish yoki faoliyat bilan shugullanish, bunga: axoli orasida kurol-aslaxa bilan savdo kilish, narkotik moddalar sotish, k,imorbozlik, foxishabozlik, valyuta bilan chaykovchilik kilish, «kul bola» spirtli ichimliklar tayyorlash, jaxonga mashxur turli firmalar yorliklarini uz maxsulotiga kuyib, sifatsiz kiyim-kechak, ozik-ovkat, poyabzal va boshka turli xil tovarlar tayyorlash, reket (boskinchilik kilish, kurollangan ugirlik) kontrabanda (chet ellardan yashirincha davlat nazoratchilarini chetlab, tovarlar olib kelib sotish yoki chetga gayri konuniy yullar bilan tovarlar olib chikish). Bu takiklangan bozor. Shuning uchun u doimiy ravishda davlat xukuk organlarining nazoratida turadi va uning ishtirokchilari konun oldida javob beradilar.

9. Tovarlarni chetdan erkin olib kelish yoki olib chisishga karab bozor ochik va yopik bozorlar mavjud. Ochik bozor odatda chet el mamlakatlari uchun ochik bulgan milliy va davlatlararo regional bozor bulib, boj tulov bilan ximoyalanmaydi va zarur tovarlar cheklanmagan mikdorda mamlakatga keltiriladi. Jaxon bozori uz talabi bilan ochik bozor xisoblanadi va unda barcha mamlakatlar uz tovarlari bilan bemalol katnasha oladilar. Yopik bozor-ichki milliy bozorga xos bulib, undagi tovarlar turlari, avvalo maxdliy ishlab chisarish tarmokdarining rivojlanish darajasiga botik, buladi. Milliy, maxalliy bozor bir tovar uchun ochik, bulsa, ikkinchisi uchun yopik, bulishi mumkin. Bunday vakgda iktisodiy proteksionizm siyosati kullaniladi. Bozor iktisodiyoti tovar - pul munosabatlariga asoslanganligi tufayli uning uz obyekti va subyektlari mavjud. Bozordagi turli-tuman tovarlar va xizmatlar bozor obyektining xilma-xilligi va mikdori ishlab chisarishning kay darajada rivojlanganligini kursatadi. Ishlab chisarish k,anchalik rivojlangan bulsa, bozor obyektlari shunchalik kup va xilma-xil buladi. Rivojlangan mamlakatlarda bozorga xar kuni bir necha minglab tovar va xizmatlar taklif etiladi. Tovar muomalasida ishtirok etuvchilar bozor subyektlari bulib, ular jismoniy va yuridik shaxslar vakolatini olgan aloxida shaxslardan, xujalik subyektlaridan tortib, to ayrim olingan davlatlargacha xam bulishi mumkin. Bozorning savdo-sotishni ma’lum belgi, alomatlariga karab kupgina butinlarga, knsmlarga ajratilishi bozor segmenti deb ataladi. Segment bozorning kichik kis mi bulib, bu yerda xaridorlar guruxi cheklangan va ularga ma’lum turdagi tovarlar sotiladi.

Bozorni segmentlarga ajratish ikki narsaga:

a) mexnat taksimoti chukurlashib, xilma - xil tovarlar ishlab chikarilishi va ularning ma’lum gurux iste’molchilarga muljallanganligi.

b) iste’molchilarning ijtimoiy-ikgisodiy jixatdan tabakalanishuvi, ular talabini uzaro farkdanishiga boglik.

Bozor munosabatlari oldi-sotdini amalga oshnrishda bozor infratuznlmasi muxim rol uynaydi. Bozor infratuznlmasi (infrastruktura lotincha-shaga-kuyi, acoc-struktura-tuzilish, uzaro joylashuvi) bozorni normal ishlashi, bozor alosalarini urnatishga xizmat kiluvchi, korxona, tashkilot va muassasalar yigindisi. «Bozor munosabatlarini shakllantirish tegishli muxitsiz, - tovar, pul bozorlarida va mexnat resurslari bozorida xujalik yurituvchi subyektlar urtasida uzaro alokani ta’minlash kerak bulgan bozor infrastrukturasiz tassavur kilib bulmaydi»

Xulosa

Bozorga xizmat kiluvchi infratuzilmaning faoliyat kursatishiga karab, uch turga bulish mumkin: Tovarlar, xizmatlar, moliya va ishchi kuchi bozorlariga bulish mumkin.

Tovar bozoridagi infratuzilma - tovar birjalari, ulgurji va chakana savdo korxonalari: dukonlar, magazinlar, super va mini marketlar, auksionlar, yarmarkalar, tijorat dukonlari, dexdon bozorlari, savdo-sanoat palatalari, savdo uylari, savdo kurgazmalari, tovar birjalari, bozorga xizmat k,iluvchi davlat tashkilotlari, solik inspeksiyalari, monopoliyaga karshi davlat kumitasi va boshkalardan iborat. Moliya bozori infratuzilmasi - tijorat va xususiy banklar, valyuta fond birjalari, brokerlik, sugurta xolding kompaniyalari, moliya, kredit, auditor firma-kompaniyalardan va turli xil fondlardan iborat. Ishchi kuchi (mexnat) bozori, - infratuzilmasi ishchi kuchi (mex,nat) birjasi, ishchi kuchi migrasiyasi va uni tartibga solish bilan shugullanuvchi tashkilotlar, kadrlarni kayta tayyorlash markazlari, nafakat, xayriya, tadbirkorlikni kullab-kuvvatlovchi fondlar va boshkalar. Shuningdek bozor infratuzilmasida; transport xizmati, omborlar tizimi, xukukiy xizmat kursatish, axborot va reklama bilan ta’minlovchi muassasalar, ijtimoiy soxaga xizmat kiluvchi tashkilotlar (uy-joy va kommunal xizmat idoralari)ning x,am uziga xos urni bor. Bozor infratuzilmasining yukorida bayon etilgan ruknlari ishlab chikaruvchilarning savdo-sotik, moliya-kredit ishlarida sherik topishga, ish kuchi yollashda yordamlashadi, davlatning iktisodiyotni tartibga soluvchi tadbirlarini amalga oshiradi, ishlab chikaruvchilar bilan aloka urnatishga yordam beradi. Uzbekistonda xam bozor ikgisodiyotiga utilib borish tufayli, bozor infrutuzilmasi jaxon talablari darajasida shakllanmokda. Bank, moliya, solik, tizimlari, fond va tovar-xom ashyo birjalari, sugurta, auditorlik, lizing kompaniyalari va boshka bozor tuzilmalarining yangi tarmogi vujudga keltirilmokda. Kimmatli kogozlar bozorining faoliyati kuchaytirilmokda. Markaziy Osiyoda eng yirik, zamonaviy kompyuter texnikasi va telekommunikasiya tizimi bilan jixozlangan birja markazi ishlamokda. Bozor infratuzilmasining yaratilishi uz navbatida milliy bozorning shakllanishi va barcha bozor turlarining faoliyat kursatishi, shuningdek davlatlararo iktisodiy alokalarni tartibga solishni ta’minlashga xam xizmat kilmokda.