5-мавзу: бозор иқтисодиётининг мазмуни ва белгилари

1. Bozor eng avvalo mulk turlari bo’yicha davlat, xususiy, aralash mulkka asoslangan bozorga bo’linadi.

2. Tovar ishlab chiqaruvchilar tarkibi bo’yicha bozor davlat korxonalari, ijara korxonalari, kooperativ, xususiy korxonalar, yakka tartibdagi, oilaviy korxonalar, shirkat xo’jaliklardan iborat bo’ladi.

3. Mamlakatda savdo sotiqni tashkil qilish turlari bo’yicha ham bozor turlanadi.

Bozor munosabatlari iqtisodiy obyektlari bo’yicha bir necha turga bo’linadi.

I Iste’mol tovarlari va xizmatlar bozori - Bu bozorda firmalar, korxonalar va barcha ishlab chiqaruvchilar o’z tovar hamda xizmatlarini sotadi, uy xo’jaligi, oilalar, aholi o’zi uchun zarur bo’lgan tovar, xizmatlarni xarid etadi. Shuningdek bu yerda iste’mol tovarlari, oziq-ovqat mahsulotlari, kiyim-kechak, zebi-ziynat buyumlari, poyabzal, mebel, yengil mashinalar yoki keng xalq iste’moli tovarlari sotiladi. Bunda sotuvchilar bilan xaridorlar o’rtasida oldi-sotdi munosabatlari yuz beradi. Pul egasi tovar olsa, tovar egasi pul oladi. Sotuvchilar tovar ishlab chiqaruvchilar yoki ular nomidan savdo qiluvchi tijorat subyektlari ayrim fuqarolar bo’lsa, xaridorlar esa keng iste’molchilardan iborat bo’ladi. Iste’mol tovarlari bozori savdo shahobchalaridan iborat bo’lib, ular davlat, kooperativ, tijorat do’konlari, dehqon bozori, chayqov bozorlaridan iborat bo’ladi. Xaridorlar fuqarolardan tashqari qator davlat xizmatchilari xarbiy, milisiya qismlari, aholiga xizmat qiluvchi korxona va tashkilotlar, kasalxonalar, bolalar uylari, bolalar bog’chalari, qariyalar, nogironlar uylari ham shu bozordan foydalanadi.

Iste’mol tovarlarining ichki va tashqi manbai mavjud bo’lib, ichki manba’ini mamlakat o’zida turli mulkka asoslangan xo’jalik subyektlari tomonidan ishlab chiqarilgan tovarlar bo’lsa, tashqi manba’i – boshqa mamlakatlardan olib kelingan yoki import qilingan tovarlardan iborat bo’ladi.

Xizmatlar bozori – aholiga ko’rsatilayotgan turli xildagi maishiy, kommunal, transport, uy-joy ta’mirlash, axborot xizmati bozorlaridan iborat, ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan ko’chmas mulk, xizmatlar bozorning rivojlanishi jamiyatlar iktisodiy taraqqiyot darajasiga bog’liq bo’lib, rivojlangan mamlakatlarda xizmatlar bozori kengayib, yangi-yangi turlari paydo bo’ladi va ish bilan band aholining katta qismi xizmat ko’rsatish sohasida band. XX asr oxirlarida AQSh iqtisodiyotida band bo’lganlarning 80% ga yaqini xizmat ko’rsatish sohasida mehnat qilgan.

Iste’mol bozorida tovarlar qat’iy davlat narxlari, nazorat qilinadigan narxlar va erkin bozor narxlarida sotiladi.