5-мавзу: бозор иқтисодиётининг мазмуни ва белгилари

Nima? Qachon? Kimga? Muammosi davlat qo’lida bo’lib, nima ishlab chiqarish, zarur resurslarni qayerdan olish, qayerda ishlab chiqa-rishni joylashtirish davlat-ning reja va moddiy texnika ta’minoti tashkilotlari or-qali fond, limitlar ajra-tish tufayli rejalashtirish yo’li bilan amalga oshirilar edi.
Markazlashgan rejalashtirish-dan erkin iqtisodiy faoliyatga o’tiladi,Nima? Qanday? Kim-ga? muammolari ishlab chikaruv-chilar tomonidan bozordagi talab va taklif, narx-navoga qarab hal etiladi.
Moliya- viy sohada	Moliyaviy erkinlik yo’qligi tufayli ishlab chiqarish tar-moqlarini kengaytirish dav-lat byudjeti mablag’lari hisobiga amalga oshirilgan. Bu esa moliyaviy mablag’ga nisbatan tejamkorlikni va samaradorlikni emas, balki yulg’uchlikning «yo’lini» to-pib mablag’ undirish, boqi-mandalikni keltirib chiqar-gan.	Davlat kam daromadli va zarar ko’rib ishlaydigan korxonalarni moliyaviy jihatdan qo’llab-quv-vatlamaydi, davlat byudjetidan ishlab chiqaruvchiga ko’rilgan zarar qoplanmaydi. Daromad olmaydigan korxona, firmalar, daromad, foyda olib ishlovchilar hisobiga yasha olmaydi. U bank-rot bo’ladi.
Raqobat sohasida	Raqobat musobaqa bilan al-mashtirilgan bo’lib, erishil-gan yutuq va bajarilmagan rejalarni erishishi «Raqam-larda» ta’minlanar, baja-rilmagan ishlarni «qo’shib yozishlar orqali bajarildi» deb jamoalar g’olib deb topilib taqdirlanardi.	Bozor sharoitida raqobat reja-lashtirilmaydi. Musobaqa reja-larini bajarish uchun bo’lgan majburiy safarbarlik o’rnini har kim o’zi uchun kurash tamo-yili egallaydi.

Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, bozor iqtisodiyoti shubhasiz ko’pgina afzalliklarga ega.

Lekin uni har qanday kamchilik va qarama-qarshiliklardan holi ideal mexanizm deb qarab, uni ideallashtirish ham xato bo’lar edi. Chunki uning o’ziga xos kamchiliklari, zaif tomonlari ziddiyatlari borki, ularni barcha, ayniqsa tadbirkorlar bilishi, yaxshi anglab, idrok etib, aql- zakovat bilan ish tutishi lozim.

Bozor iqtisodiyotiga o’tish muammolariga tik ko’z bilan real qarash kerak, uning faqat ijobiy tomoninigina emas, balki uning salbiy tomonini ham ko’ra bilish kerak.

Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida salbiy ijtimoiy iqtisodiy hodisalarning bo’lishi tabiiydirki uni Prizidentimiz I.A.Karimov quyidagicha ta’kidlaydi: «Bozorga, ayniqsa uning shakllanish bosqichida uzoq va chuqur iqtisodiy inqirozlar, ishsizlikning o’sishi, pulning qadrsizlanishi, ko’pgina korxona-larni sinishi va ishbilarmonlarning xonavayron bo’lishi, aholining moddiy ta’minot jihatdan keskin tabaqalashuvi, huquqga zid xatti-harakatlar va jinoyatlarning o’sishi xosdir. Bozorning bu illatlarini bilishi, ularga tayyor turish, ularni bartaraf etish yuzasidan to’g’ri yechimlar topa bilish kerak»¹.

AQSh iqtisodchisi Nobel mukofoti sovrindori P. Samuelson «Ekonomika» (1992 yil) shuningdek, K.R.Makkonnell S.L.Bryular «Ekonomiks» (1992 yil) kitoblarida ham bozor iqtisodiyotining afzalliklari bilan birga unga xos zaif tomonlari, ziddiyatlarini, kamchiliklarini ham ko’rsatib, ular:

a) qayta tiklanmaydigan resurslarni asrash, tabiatni muxofaza qilish, ekologiya muvozanatni ta’minlash, atrof muhit muho-fazasini talab darajasida saqlay olmasligini;

b) aholini keskin tabaqalanishini, tengsizlikni keltirib chiqarishini;

v) fanda ulkan tadqiqotlar o’tkazishni, tezda foyda keltirmay- digan, lekin ilm-ma’rifat, kelajak uchun muhim bo’lgan nazariy ishlarni rag’batlantirolmasligi;

g) foyda keltirmaydigan balki zarar keltiradigan, jamiyat uchun zarur bo’lgan, lekin sarflangan harajatlarni tezda qoplamay-digan, katta mablag’lar talab qiladigan, jamoa birgalikda foydalaniladigan ijtimoiy zarur tovar va xizmatlar ishlab chiqarishni emas, balki puli borning talabini qondirish uchun zarur bo’lgan tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishga yo’nalti-rilganligini;

d) ish haqi bilan narx darajasi muvozanatini ta’minlay olmasligi, inflyasiya jarayonlarini boshdan kechirib turishini ta’kid-laydilar.

Bozor iqtisodiyoti millionlardan tashkil topgan ishlab chiqaruvchi va iste’molchilarning faoliyati bo’lganligi tufayli ham unda tarqoqlik va xudbinlik xususiyatlari ham mavjuddir.