4. Янгиликларнинг ҳудудлар бўйлаб тарқалиш ғояси.
Чиндан ҳам, жаҳон тараққиёти, дунё хўжалик тизимининг ривожланиш
тарихи фан-техника ютуқлари, илмий янгиликлар ва кашфиётлар,
инновациялар, технологик детерминизм билан боғлиқ. Тарих нуқтаи-
назаридан ёндошганда, жаҳон хўжалиги ривожланишида маълум циклларни
ажратиш мумкин. Бу давр ёки цикллар янги кашфиётларнинг
ихтиро
этилиши, татбиқ этилиши, тарқалиши ва уларнинг ўрнига бошқа
инновацияларнинг келиши билан белгиланади. Махсус адабиётларда
америкалик
У.Ростоунинг
(ХХ
аср,
58-60-йиллар)
иқтисодий
ривожланишнинг
босқичлари,
стадиялари,
рус
иқтисодчиси
Н.Д.Кондратьевнинг 30-йилларда илмий-техника ўзгаришларига асосланган
«узун тўлқинлар» назарияси мавжуд. Шунингдек, америкалик олим
Р.Верноннинг (ХХ аср ўрталари) экспорт товарининг ҳаёт цикли тўғрисидаги
ғояси ҳам янгиликларнинг диффузияси ва технологик детерминизм билан
боғлиқ.
Диффузия кенгайиш ва тарқалиш хусусиятига эга бўлиши мумкин.
Биринчисида янгиликнинг амалий татбиқ
доираси аста-секин кенгайиб
боради, иккинчисида эса бу бирин-кетин содир бўлади, янгилик биридан
иккинчисига кўчади. Худди шу хусусда америкалик иқтисодчи
М.Портернинг
(1993)
марказдан
четга
кашфиётларнинг,
янги
технологияларга асосланган ишлаб чиқариш тармоқларининг кўчиши, бир
мамлакатдан иккинчи, учинчига ва ҳ.к. даражаларга каскадсимон ўтиши,
миграцияси хақидаги илмий ишланмалари ҳам бор.
СССР парчаланиши ва мастақил давлатларнинг пайдо бўлиши билан
геосиёсий вазият ўзгарди. Ана шундай шароитда чегара атрофи
минтақаларини ўрганиш, «Марказ-чекка» (перифирия) муносабатларини
тадқиқ қилиш масалалари ҳам ишлаб чиқаришни
ташкил этиш билан
бевосита алоқадордир.
Жаҳон хўжалиги тизими (бу тушунча асосчиси америкалик И.Валлерстайн),
унинг тараққиётидаги цикллар даврий, тарихий хусуситга эга. Бундай
ёндошувни тик эмас, горизонтал, яъни географик жиҳатдан ҳам қўллаш
мумкин. Натижада, иқтисодиёт ривожланишининг ҳудуддан-ҳудудга ўтиши,
бизнинг иборамизда «географик конвейр» ёки эстафета кўз
олдимизга
келади.
Н.Д.Кондратьев жаҳон хўжалиги динамикасида 5 та цикл ажратади,
улардан тўрттаси индустрия даврига, охирги 5-ундан кейинги, яъни
постиндустриал даврга тўғри келади. Бу даврда электроника, лазерлар
технологияси, биотехнологиялар устувор аҳамиятга эга. Худди шунга ўхшаш
ҳудудий –иқтисодий ривожланишнинг кетма-кетлигини кузатиш мумкин. Бу
ўринда И.Мечниковнинг жаҳон цифилизацияси босқичлари ва
бунда буюк
тарихий дарёларнинг роли хақидаги асарини ҳам эътибордан четга
қолдирмаслик керак. Муаллиф жаҳон маданияти ва тараққиётида дарё, Ўрта
денгиз ва океан цивилизацияларини ажратади. Улар бир вақтнинг ўзида эмас,
балки турли даврларда, бирининг ўрнини иккинчисини олиши билан юзага
елган.
Дарҳақиқат, жаҳон тараққиёти Узоқ Шарқ, Япония ва Хитойдан
бошланиб, Ўрта ва Яқин Шарққа, ундан Ўрта
денгиз ва Пиреней ярим
оролига, улардан Англия ва ниҳоят Америкага (АҚШ)га кўчди. Ҳозирги
даврда тарихни, иқтисодий-ижтимоий ҳаётни ривожлантирувчи минтақалар
«учбурчаги», яъни АҚШ-ғарбий Европа-Япония ҳисобланади. Айни вақтда
етакчи кучнинг аста-секин яна шарққа кўчиши аломатлари сезилмоқда. Айни
вақтда буни Япония таъсири ва бошчилигида янги индустриал мамлакатлар -
жанубий Корея, Сингапур, Таиланд, Малайзия, Индонезия жадал суръатлар
билан ривожланишида кўрамиз. Демак, бизнинг назаримизда, иқтисодий
тараққиётнинг цикл хусусиятига эга эканлиги фақат давр, вақт
доирасидагина эмас,
балки Ер шари, глобал географик маконда ҳам содир
бўлмоқда. Бу эса албатта жаҳон хўжалигининг ривожланиш ва унинг
ҳудудий таркибига таъсир қилади.
Шу билан бирга минтақа иқтисодчилари, иқтисодий географлар
В.Леонтьев ва У.Изардларнинг тармоқлараро ва ҳудудлараро баланси ҳамда
минтақавий иқтисодиёт фани тўғрисидаги илмий ғояларини, Зипфа ва
Стюарт, Дж. Фридман кабиларнинг шаҳарлар
ривожланиши, бошқа
олимларнинг «дунёвий шаҳарлар» хақидаги янги ишларини ҳам билишлари
лозим. Зеро уларнинг барчаси ишлаб чиқариш кучларини жойлаштириш
билан бевосита боғлиқ.
Биз юқорида ишлаб чиқаришни жойлаштиришнинг илмий ғояларини
асоан ғарб олимлари асарлари бўйича талқин қилдик. Ўз-ўзидан савол
туғилиши табиий: наҳотки узоқ тарихга, маданиятга эга бўлган ўзимизнинг
юртимизда бундай ишлар қилинмаган бўлса? Шубҳа йўқ, албатта бу борада
ҳам ўлкамиз катта ва бой меросга эга. Муаммо фақат уларни тарихий
манбалардан қидириб топиш, ўрганиш, тарғиб ва ташфиқот қилиш,
амалга
татбиқ қилишдан иборат бўлмоғи лозим. Масалан, бу ерда, хусусан
деҳқончиликни ривожлантириш ва жойлаштириш, суғориш иншоотларни
қуриш ва фойдаланиш, савдо ва ҳунармандчилик соҳалари, шаҳарсозлик
тўғрисида дунё аҳамиятига молик ихтиролар яратилгани сир эмас.
Математика, тиббиёт ва бошқа фанлар туғилган бу
Замин ижтимоий-
иқтисодий ҳаётнинг бошқа соҳаларига, жаҳон маданияти ва тарихига ҳам
ўзининг муносиб ҳиссасини қўшган.
