5- мавзу бўйича маъруза материаллари 5-маъруза. Ишлаб чиқаришни жойлаштиришнинг классик ғоялари

2. Ишлаб чиқаришни жойлаштиришда И.Тюнен ва А.Вебер ғоялари. 
Бевосита ишлаб чиқаришни жойлаштиришга оид илмий ғоялар 
даставвал 
Германияда 
яратилган. Масалан, немис мулкдори Иоган Генрих 
Тюнен XIX асрнинг 20-30-нчи йилларида ўзининг қишлоқ хўжалиги 
тармоқларини жойлаштириш бўйича илмий фикрларини махсус асарларида 
баён қилди (русча номи «Изолированное государство»). Тюнен ғоясининг 
асосий моҳияти ягона шаҳар, яъни истеъмол маркази атрофида қишлоқ 
хўжалик маҳсулотларини етиштиришни ҳудудий ташкил қилишдан иборат. У 

---

бу ғояни амалга татбиқ қилиш учун хўжалик билан шаҳар ёки бозор (унинг 
мисолида бу шаҳар–Макленбургдаги Росток) ўртасидаги масофа, қишлоқ 
хўжалик маҳсулотининг нархи, қиймати ва ер рентасига асосланади. Ер 
рентаси эса унга қўйилган маблағ билан олинган даромад нисбати билан 
белгиланади. Юқоридаги шартлар ёрдамида И.Тюнен шаҳар атрофида 
қишлоқ хўжалиги тармоқларининг жойлашув тизимини яратади. Бу тизим 
адабиётда «Тюнен халқалари» номи билан машҳур. Чунки, турли 
маҳсулотларни етиштиришга ихтисослашган ҳар хил тармоқлар истеъмол 
маркази атрофида халқасимон жойлашади. Масалан, биринчи халқа-
боғдорчилик, сабзавотчилик ва қисман сут чорвачилиги; иккинчиси–ўрмон 
хўжалиги (ўша даврда ўтин учун), учинчи халқа-картошка, арпа етиштириш 
ва уруғчилик, сут чорвачилиги, тўртинчи-юқори унумдор ғаллачилик ва сут-
гўшт чорвачилиги, бешинчи-ғаллачилик ва ниҳоят, олтинчи халқа–яйлов 
чорвачилиги. И.Тюненнинг хизмати шундаки, у биринчи бўлиб ердан 
фойдаланиш масалаларини кўтариб чиқди ва илмий адабиётга «иқтисодий 
макон» тушунчасини киритди. У ўзининг абстракт моделида маҳсулотнинг 
бозорга-истеъмолчига арзон ва сифати бузилмаган ҳолда етказиб беришига 
катта эътибор беради. Шундай қилиб, И.Тюнен қишлоқ хўжалиги 
тармоқларини жойлаштиришнинг дастлабки илмий асосини яратувчиси 
бўлди.
1909 йилда Тюненнинг ватандоши- Альфред Вебер «Саноат штандорти 
тўғрисида» номли асарини чоп эттирди. У ўзининг диққат-эътиборини саноат 
ишлаб чиқаришини жойлаштиришга таъсир этувчи омилларга қаратди. Шу 
мақсадда Вебер омилларнинг таъсир кучига қараб, табақалаштирди, асосий 
ҳал қилувчи омилни аниқлади.
А.Вебер саноат штандортининг асосчисидир. Штандорт эса-
корхонанинг ўрнашган жойи ёки корхонанинг оптимал (стандарт) жойлашган 
нуқтаси маъносини англатади. Жойлаштириш омили у ёки бу корхонани 
қуришда кўзда тутилган иқтисодий самарадорлик, фойда нуқтаи назаридан 
баҳоланади.
Бу фойда, Вебер фикрича асосан хом ашё маҳсулотни реализация 
қилиш, транспорт ва ишчи кучига кетган харажатлар нисбати ҳамда асосий 
ишлаб чиқариш фондлари қийматидан ташкил топади. Кейинчалик у хом-
ашё ва маҳсулотни сотиш билан боғлиқ омилни умумий транспорт сарф-
харажатларига киритди. Чунки, маҳсулотнинг таннархига хом-ашёни 
келтириш, маҳсулотни реализация қилиш билан боғлиқ харажатлар ҳам 
киради.
Натижада, саноат штандортини белгиловчи иккита омил–транспорт ва 
ишчи кучи (меҳнат ресурси) олинди. Вебер кейинроқ уларга яна бир муҳим 
омилни қўшди – у ҳам бўлса агломерация омилидир.
Транспорт омилига маҳсулот ёки хом-ашёнинг вазни, ташиладиган масофа, 
меҳнат ресурсида иш хақи, агломерация омилида эса корхоналарнинг бир 
жойда тўпланиши ҳисобга олинади.
А. 
Вебер 
илмий 
адабиётда 
ўзининг 
штандорт 
назарияси, 
«жойлаштириш омили» ва «агломерация самарадорлиги» тушунчаларини 

---

киритганлиги билан машҳурдир. Агломерация самарадорлиги-бу асл 
моҳиятига кўра мужассамлашув (концентрация) самарадорлиги бўлиб, у 
ҳозирги кунда корхоналарнинг йириклашувидан, яъни миқёс, масштаб 
иқтисоди асосида эмас, балки корхоналарнинг кооперация ва ихтисослашув 
(«хилма-хиллик», ёки сифат иқтисоди) натижасида эришилади.
И.Тюнен (қишлоқ хўжалиги) ва А.Вебернинг (саноат штандорти) ғоялари 
абстракт шароитларни ҳисобга олган ҳолда яратилган бўлсада, уларнинг 
илмий аҳамияти ҳозиргача йўқолмаган. Бу оқимларининг ғояларини 
«омиллар таҳлили» шаклида умумлаштириш мумкин. Омиллар эса ҳудудда 
айрим жойларни танлаб олиш ва пировард натижада ҳудудий 
мужассамлашув ва ҳудудий нотекисликларни ёки географик тенгсизликни 
келтириб чиқаради.