4-nji tema. SÖZlem agzalary, SÖzlemiň baş agzalary meyilnam a: Sözlemiň baş agzalary barada maglumat Eýe Habar. Sada we goşma habar

Saçlaryň çalaryp, gaýtsa-da ýaşyň,
Söýgi hakda goşgy düzen bolýarsyň!
Esasy sözi isimlerden bolan goşma işlikler sözlemiň habary
bolup gelenlerinde, olar dürli formada bolýarlar. Olaryň esasy sözi üýtgediji affiksler bilen üýtgän we üýtgemedik atlardan, sypatlardan, çalyşmalardan we ş.m. bolup bilýär.
Goşma habaryň isimlerden bolup gelşi. Häzirki zaman türkmen
dilinde birden köp isimden düzülen habarlara duş gelinýär. Olaryň birden artyk sözden düzülmeginiň esasy sebäbi sözüň şol sözlemde habarlyk funktsiýasyny erine etirip bilmeýänliginden ybaratdyr. Işlikden beýleki sözleriň birnäçesi sözlemiň özbaşdak habary bolup bilýän bolsa, bir topary käbir sözlemlerde özbaşdak habar bolup bilmeýär. Şonuň üçin sözlemiň soňunda gelýän isimleriň birnäçesi öň ýanyndaky söz bilen bilelikde goşma habar bolýar. Olaryň esasy sözi isimlerden hem, işliklerden hem bolup biler. Kömekçi sözi bolsa isimlerden, kem işligiň “eken (i)” böleginden hem modal sözlerden bolýar.
Sözlemiň goşma habary her hili formada gelen isimlerden bolup biler. Şeýle bolanda, habar sözlemiň eýesiniň kimdigini, nämedigini, oňa degişli belli bir aýratynlygy we başgalary aňladyp biler. M. Bujagaz kimiň ogly?
Sen nämäň alnyndan?
Käbir kömekçiler bilen goşma habaryň ýasalyşy
1.Sözlemiň goşma habarynyň kömekçi sözüniň “Eken (i)” sözünden
bolup gelşi. Türkmen dilinde kem işligiň “eken (ekeni)” bölegi köplenç sözlemiň soňunda gelende, öz öň ýanyndaky söz bilen bilelikde sözlemiň goşma habary bolup gelýär. Şu hili sözlemleriň habarynyň bir bölegi bolup gelen “eken” sözüni käbir sözlemlerde aýyrsaň, şonuň öň ýanyndaky sözüň eke özi habarlyk funktsiýasyny erine etirýär. Emma birnäçesinde bolsa “eken” sözüni aýyrsaň, onda ol sözlem gutarnykly oý-pikiri aňladyp bilmeýär, ýagny sözlem bolup bilmeýär. Meselem:
Kabinetde maslahat gidýär ekeni.
Ol eýýäm gelipdir ekeni.
Sözlemleriň goşma habarynyň kömekçi sözi bolup gelýän “eken” sözi aşakdaky ýaly ulanylýar.

1. 
   Habaryň esasy sözi her hili işlik formalaryndan bolup,kö-
   

mekçi söz hökmünde bolsa “eken” sözi getirilýär. Ýöne esasy söz bir sözden hem, iki-üç sözden hem bolmagy mümkin.Meselem:

• 
  Bir taýpadan diýmeli ekeniň.
  
• 
  Be , bu obanyň adamlary kinony gaty gowy görýän ekenler.
  

2. 
   Sözlemiň goşma habarynyň kömekçi sözüniň “däl” sözünden bolup gelşi. Soňy “däl” sözi bilen gutarýan sözlemleriň habary köplenç goşma habar bolýar. Çünki “däl” sözi köp ýagdaýlarda eke özi sözlemiň habarlyk funktsiýasyny erine etirip bilmäni üçin, ol öz öňündäki sözleriň işliklerdendigine ýa-da isimlerdendigine garamazdan, şolar bilen bilelikde goşma habar bolup ulanylýar.
   

1. 
   Esasy sözi belli bir zamanda gelen işliklerden bolup, kömekçi söz hökmünde “däl” sözi getirilýär. “Däl” sözüne kem işligiň affiks-leri goşulyp hem gelip bilýär. Esasy söz hökmünde gelýän işlik birden köp sözden bolmagy hem mümkin. Meselem: Bu sözleri eke saňa igenip aýtdygym däl.
   

Bar how, ýat, entek daň atar ýaly däl.
2) Esasy sözi işlikden beýleki söz toparlaryndan bolup, kömekçi söz hökmünde belli bir ýöňkemede affiksli we affikssiz gelen “däl” cözüniň gelmegi bilen sözlemiň habary ýasalýar. Şol habaryň kömekçi sözüne her hili affiksler goşulyp biler. Şu hili sözlemleriň goşma habarynyň esasy sözi bir sözden hem, köp sözden hem bolmagy mümkin. Meselem:
Muhat! Men şemal däldirin…
Bu iki aradan süýşüp geçmek mümkin däldi.
3) Goşma habaryň kömekçi sözüniň “çemeli, golaý” sözlerinden bolup gelşi. Bu hili goşma habarlar sözlemi çaklamak ýokundysy bilen aýtmak gerek bolanda ulanylýarlar. Meselem:
Onuň garny-böwri agyrap, ýüregi gyrlyp durmaýan bolara çemeli.
Biziň kolhozymyzyň goýny kyrk müňe golaý we ş.m.
4. Posleloglar bilen gelen her hili sözleriň goşma habar bolşy. Posleloglar bilen ulanylýan her hili sözler sözlemiň goşma habary bolup bilerler. Şeýle bolanda, olar many taýyndan sebäp-maksat, meň-zetme, deňeşdirme... ýaly ýokundylary aňladyp bilerler.
Meselem:
Artygyň ýap boýandaky agyr ýagdaýy, zeýrenji hem şonuň üçindi.
Onuň her düýbi bir şaýly gelin ýaly-la we ş.m.