11
o‘rganilayotgan xodisalar to‘g‘risidagi statistik ma’lumotlar, ularni ifodalashning
mantiqiy vositalari, avvalgi olingan bilimlar orqali ro‘y beradi, bular asosida barcha
empirik bilish operatsiyalari amalga oshiriladi.
Nazariy darajada bilish predmetining yanada aloxidalashuvi ro‘y beradi.
Bilish predmeti ob’ektdan tobora uzoqlashadi, abstraktlashadi. Nazariy darajada
empirik ma’lumotlarning taxlili amalga oshiriladi. Bu ma’lumotlar asosida
o‘rganilayotgan xodisalarning, ularning xossalarining
va aloqalarining moxiyati
ochib beriladi, o‘rganilayotgan ob’ektlarning rivojlanish qonuniyatlari, ilmiy
gipotezalar va nazariyalar shakllantiriladi, ilmiy bashoratlash amalga oshiriladi.
Nazariy darajadagi bilish operatsiyalari ma’lum darajada shu miqyosdagi bilish
predmetining o‘ziga xosliklarini keltirib chiqaradi. Endi bilish predmeti
o‘rganilayotgan ob’ektning eng ahamiyatli va eng yorqin belgilari hamda xossalarini
qamrab oladi, ifodalaydi. Endi u
aniq bir xodisalar bilan emas, balki bu
xodisalarning rivojlanish qonuniyatlari bilan bog‘liq. Ob’ektlarning rivojlanish
qonunlari, ilmiy gipotezalar va nazariyalar nazariy darajadagi bilish predmetining
asosiy o‘ziga xos belgilarini tashkil qiladi.
“Bilish ob’ekti” va “bilish predmeti” tushunchalari bilish jarayonida bir xil
bo‘lmagan funksiyalarni bajaradi. “Bilish ob’ekti” tushunchasi o‘rganilayotgan
xodisalarning, ularning xossalari, aloqalari va rivojlanish qonunlarining ob’ektiv
mavjudligini ifodalaydi, qayd qiladi. “Bilish ob’ekti” tushunchasi tadqiqotchilarni
o‘rganilayotgan ob’ektning ahamiyatli, muhim, ob’ektiv tomonlarini turli shakllarda
eng to‘la va har tomonlama aks ettirishga chorlaydi. Bu ob’ektiv tomonlar bilimlarda
qanchalik to‘laroq va aniqroq aks ettirilsa, shunchalik bu bilim ilmiy mazmuni
bo‘yicha chuqurroq bo‘lib boraveradi. “Bilish ob’ekti”
tushunchasi bizning
bilimlarimizning mazmunini tushuntirish, talqin qilish uchun boshlang‘ich
tushuncha bo‘lib namoyon bo‘ladi.
“Bilish predmeti” tushunchasi eng avvalo doirasida u yoki bu ob’ekt
o‘rganilayotgan chegaralarni aniqlab beradi. Bu tushunchada ilmiy bilimlarga
kiritilib bo‘lingan va ma’lum mantiqiy shakllarda ifodalangan, o‘rganilayotgan
ob’ektning xossalari, aloqalari va rivojlanish qonunlari ifodalanadi va qayd qilinadi.
U yoki bu fanning o‘z predmeti chegaralaridan chiqib ketishi yo mazkur fanning
boshqa fanlar sohasiga asossiz aralashuvini, yo mazkur fandan keyinchalik o‘z
o‘rganish predmetini shakllantirishi mumkin bo‘lgan yangi ilmiy yo‘nalishlarning
ajralib chiqqanligini anglatadi.
Bunga ijobiy misol qilib boshqa, ma’lum rivojlanish darajasiga yetgan fanlar
kesishmasida paydo bo‘lgan fizikaviy ximiya, molekulyar
biologiya va boshqa
fanlarni keltirishimiz mumkin. Salbiy misol sifatida asoslanmagan analogiyalarni
qo‘llash va/yoki tadqiqotlar predmetini asossiz kengaytirib yuborishni keltirishimiz
mumkin. Qizig‘i shunda-ki, bunday xatoga sust versiyadagi fanlar namoyondalari
12
ham (masalan, bir ta’lim muassasasida pedagogik tajriba o‘tkazgan tadqiqotchi u
olgan natijalar har qanday ta’lim muassasasida kuchga ega, deb ta’kidlaydi, -
o‘rganish predmetini asossiz kengaytirib yuborishga, natijalarni bir predmetdan
boshqa bir predmetga asossiz ko‘chirishga misol), kuchli versiyadagi fanlar vakillari
ham yo‘l qo‘yadilar (olim-matematik o‘zi yaxshi o‘zlashtirib olgan apparatni unga
yangi bo‘lgan predmetli sohada, bu sohaning o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga
olmasdan qo‘llagan ishlarni uchratishimiz mumkin –
bu yerda biz asoslanmagan
analogiyalarni qo‘llash misolini ko‘ryapmiz). Ikkala holatda ham olinadigan
natijalarning odilligi asosli shubxa uyg‘otadi.
Bilish predmetida u yoki bu fanning bilish vazifalari mujassamlangan holda
ifoda etiladi, ilmiy izlanishning asosiy yo‘nalishlari, hamda tegishli bilish
vazifalarini mazkur fanning vositalari va metodlari bilan yechish imkoniyatlari
belgilanadi. Chunki u yoki bu tadqiqotchi “nima bilan shug‘ullanayotganligini” aniq
tavsiflash uchun uning tadqiqotlari predmetini va u qo‘llayotgan metodlarni
ko‘rsatish kifoya. U yoki bu fanning intensiv rivojlanish davrlari yo uning predmeti
kengaygan vaqtlarga, yo yangi metodlar paydo bo‘lgan vaqtlarga to‘g‘ri keladi.
Misol sifatida kuzatuvlar metodi bilan yulduzli osmonni o‘rgangan astronomiyani
keltirish mumkin. O‘z predmetini kengaytirgach (o‘z muammolari qatoriga Koinot
va uning elementlari paydo bo‘lishi, mavjud bo‘lish va rivojlanish qonunlarini
tushuntirishni kiritgan holda), u astrofizikaga aylandi.
Astrofizikaning
rivojlanishidagi sakrashlar yo yangi nazariyalar paydo bo‘lishi va ularning
tajribalarda isbotlanishiga (masalan, 20-asrning 20-yillarida Koinotning kengayishi
ochilishi), yo yangi eksperimental uskunalarning paydo bo‘lishiga (masalan,
radioteleskopning kashf qilinishi) mos keladi.
Tadqiqot predmetining ta’rifi yo‘q bo‘lgan paradoksal salbiy misol bo‘lib
“
Do'stlaringiz bilan baham: 
