4-mavzu. Tadqiqot jarayoni bosqichlari reja: Tadqiqotlarni loyihalashtirish bosqichi Tadqiqotning texnologik fazasi

operatsiyalar tadqiqoti
” deb nomlangan ilmiy yo‘nalish hisoblanadi. Bu amaliy 
matematikaning bir sohasi bo‘lib, u operatsiyalarni modellashtirish amaliy 
matematik masalalarini – iqtisodiyot, ishlab chiqarish, ijtimoiy tizimlar xodisalari 
va boshqa xodisalarni yechishni o‘rganadi. Ilm-fandagi ushbu yo‘nalishga ko‘p sonli 
tadqiqotlar bag‘ishlangan, xatto aloxida ilmiy mutaxassislik ajratilgan, lekin, afsus, 
mualliflardan xech biri bu “fan” ning predmetini aniq ta’riflab bermadi – hammasi 
olimlar bugungi kunda yecha oladigan aloxida masalalar to‘plamiga qadalmoqda. 
Va bunday vaziyat ko‘pgina ilmiy yo‘nalishlarga xos, ularning chegaralari bilish 
predmeti, aniq ko‘rsatilgan predmetli soha bilan emas, balki olinib bo‘lingan nazariy 
(ba’zan yakka-yakka) natijalar majmui bilan belgilanadi. Undan tashqari, bugungi 
kunda oliy o‘quv yurtlari uchun ko‘pgina “yangi” o‘quv kurslari bo‘yicha 
darsliklarni uchratish mumkin, ularda tegishli fanning tadqiqotlar predmeti ta’rifi 
umuman keltirilmagan (ilmiy etika me’yorlaridan kelib chiqib aniq misolni 
keltirmaymiz). 

---

13 
Shunday qilib, bilishning ob’ekti va predmeti o‘rtasidagi dialektik o‘zaro 
nisbat tadqiqot jarayonida birinchi darajali ahamiyatga ega. U tadqiqot jarayonida 
shakllanadigan bilimlar mazmunini ilmiy talqin qilish hamda doirasida mazkur fan 
o‘z vositalari va metodlari bilan ob’ektiv xodisalar, ularning xossalari, aloqalari va 
rivojlanish qonunlarini o‘rgana oladigan chegaralarini qat’iy belgilab olish imkonini 
yaratadi. 
Ko‘rinib turibdi-ki, tadqiqotning ob’ekti va predmetini to‘g‘ri aniqlab olish 
yengil masalalardan emas. Aloxida tadqiqotlarning katta turkumini bajargan bir 
muallifningko‘p yillik tadqiqotlari mevasi bo‘lgan, yoki butun bir tadqiqotchilar 
jamoasi ishining natijasi bo‘lgan, yoki ikkalasi birgalikda bajargan yirik, 
umumlashtiruvchi tadqiqotlar o‘tkazilishi holatida bu masala yanada 
murakkablashadi. Bunday holatda, umumlashtiruvchi tadqiqotning ob’ekti va 
predmetini aniqlashdan oldin, uning 
predmetli sohasi
ni aniq belgilab olish lozim. 
Bunday umumlashtiruvchi tadqiqotga kirishgan tadqiqotchida yagona butun 
holatga birlashtirish qiyin bo‘lgan turli ko‘p sonli va turli qirrali natijalar xosil 
bo‘ladi. 
Endi uzoq vaqt davom etadigan izlanishlar boshlanadi: qanday predmetli 
soha, mavzuning qanday ifodalanishi, qanday konsepsiya barcha to‘plangan 
natijalarni yoki xech bo‘lmasa ularning katta qismini yagona butun holatga 
birlashtira oladi? Chunki ko‘pincha shunday bo‘ladi-ki, natijalarning bir qismi 
yagona o‘zanga tushmaydi va ularni tashlab yuborishga to‘g‘ri keladi. Shu bilan 
birga ba’zan aniqlanadi-ki, - kerakli natijalardan nimadir yetishmayapti va 
tadqiqotni davom ettirish kerak. Shu o‘rinda “Ko‘pliklar nazariyasi”dan quyidagi 
o‘xshashlik (analogiya) ni keltirishni lozim deb topdik (5-rasm - Eyler-Venn 
diagrammalari). Tasavvur qiling, aloxida-aloxida natijalar – “ko‘pliklar” - mavjud: 
1, 2, 3, 4 va xokazo (1a-rasmga qarang). Ular bir-birini qisman “yopishi” mumkin. 
Vazifa shundan iborat-ki, o‘z ichiga aloxida ko‘pliklarning barchasini yoki xech 
bo‘lmaganda ularning ko‘p qismini olgan shunday bir umumiy ko‘plikni - 
birlashtiruvchi ko‘plikni topish kerak. Ba’zan ma’lum yakuniy predmetli sohaga 
tegishli bo‘lmagan aloxida natijalarni “tashlab yuborish”ga to‘g‘ri keladi (1b-
rasmdagi 8- va 9-ko‘plik).