4-mavzu. O`Rta osiyodagi dastlabki va temuriylar davrigacha bo`lgan iqtisodiy g’oyalar

islomda sunniylikning hanafiylar mashabi
da 
keng tarqalgan shariat qo`llanmasi, ya'ni kodeksi hisoblanadi. 
Fiqh sohasida kitob yozish harakati ilgari ham bo`lgan. 1048 yilda vafot etgan 
Abul Hasan al-Quduriy islom qonunchiligi borasida ilk qo`llanmani yozgan, ammo Burxoniddin 
al- Marg`inoniy yaratgan "Hidoya" o`z davrida 
hanafiylar mazhabi
tarqalgan mamlakatlarda, 
xususan, Markaziy Osiyo, Shimoliy Kavkaz va Volga bo`yi musulmonlari orasida asosiy 
qo`llanma sifatida shuhrat topgan. Bu asar 
4 jild, 56 bob
dan iborat. Unda Qur'oni Karim 
oyatlaridan kelib chiqib, shariat masalalarida muallifning fikr va xulosalari beriladi. Hanafiylar 
mazhabining barcha imom ismlari, shuningdek, boshqa mazhab vakillarining mulohazalari ham 
asarda keng talqin etilgan. Kitobda oila-nikoh masalalari bilan bog`liq nomalar (nikoh, ajralish) 
batafsil yoritiladi, ularni bajarish bilan bog`liq huquqiy qonun-qoida va jazo choralari 
belgilangan. 
Agarda islom nuqtayi nazaridan ijtimoiy-iqtisodiy, huququqiy masalalar: mulkiy va 
moliyaviy munosabatlar, ayniqsa meros, uni bo`lish yo`llari, jinoyat va jazo, fuqorolik huquqlari 
ham ko`rsatib berilgan. Shuningdek, faqat islomga xos bo`lgan bir qancha masalalar , xususan, 
jihod, o`lja olish va uni taqsimlash, turmush faoliyatidagi ayrim ta'qiblar, ijozatlar qayd etilgan. 
Burxoniddin al-Marg`inoniy nihoyatda keng bilim egasi bo`lish bilan birga haqsevar, 
adolatli qonunshunos, hadis ilmining donishmandlaridan biri edi. U Qur'onni yoddan bilgan, uni 
izohlay olgan, shoir, adabiyotchi bo`lgan. Tarixiy qo`lyozmalarda qayd etilishicha, olim avlod-
ajdodi ham musulmonlar qonunchiligini yaxshi bilgan insonlar bo`lishgan. 
"Hidoya" asari musulmon qonunchiligining barcha qirralarini o`z ichiga oladi va 
nihoyatda keng tadqiqot manbayi bo`lib hisoblanadi. Asarda, ayniqsa, zakot masalasiga katta 
e'tibor berilgan, unga maxsus bir bob ajratilgan. Chorva mollari, shaxsiy mulk shakllaridan 
olinadigan to`lovlar yuzasidan aytilgan fikrlar bag`oyat muhimdir. 
Asarning yozilish uslubi shundayki, unda hammaga yaxshi ma'lum masalalar bilan 
birga, kam uchraydigan holatlar, u yoki bu masalaning nozik tomonlari ikir-chikirigacha izohlab 
beriladi. Hozirgi davr tili bilan aytadigan bo`lsak, chiqarilgan asosiy qonunga to`la-to`kis 
sharhga o`xshaydi. Kitobda kimlar va qancha zakot to`lashi kerakligi haqida qiziq ma'lumotlar 
keltiriladi. Odatda daromadning qirqdan bir hissasi (2,5 foizi) hisobidan zakot to`lanishi kerak. 
Chorvachilikda 40 echkidan bittasi zakot hisobida beriladi, mol soni kam bo`lsa, olinmaydi. 
Zakot to`lashda bir yoshdan kichik qo`zilar hisobga kiritilmaydi. 

---

Otlarda esa boshqacha hisob-kitob qilinadi, ya'ni har otdan bir dinor yoki ot bahosining 
9 foizi miqdorida zakot to`lanishi kerak. Ammo eshak, xachir va boshqa ishchi hayvonlar 
(ho`kiz, tuya) dan to`lov olinmaydi. Agar ular oldi-sotdi muomalasida bo`lsa, ahvol o`zgaradi va 
zakot beriladi. Bir yoshga to`lmagan echki, buzoq va bo`taloqlar ham umumiy hisobga 
kiritilmaydi, ammo 25 ta tuyadan bittasi, 66 tadan boshlab ikkita, 145 tadan ortig`idan uchta tuya 
zakot hisobiga berilishi kerak. Shu yerda muhim bir fikr borki, agar mol egasi shu molning 
(natura) o`rniga uning bahosiga teng zakotni pul shaklida to`lashi ham mumkin, deyiladi. 
Yana muhim bir ko`rsatma diqqatga sazovorki, zakot yig`uvchi eng yaxshi (sara) molni 
emas, o`rtacha bahodagi molni olishi talab etiladi. Undan tashqari, zakotni oldindan ham to`lash 
mumkinligi ko`rsatiladi. 
Kumush narsalardan olinadigan zakotda o`rtacha nisob (soliq olinishi mumkin bo`lgan 
miqdori) 200 dirham deb belgilangan, bundan 2,5 foiz (ya'ni 5 dirham) zakot olinadi. Agar 
kumush miqdori 200 dirhamdan ortiq bo`lsa, har qo`shimcha 40 dirhamdan yana zakot beriladi 
va hokazo. 
Oltindan olinadigan zakot miqdori o`ziga xosdir. 20 misqolgacha zakot olinmaydi (bir 
misqol o`rtacha 4,5 gramm ), 20 misqoldan yarim misqol(2,5 foiz) zakot to`lanadi. 20 misqoldan 
ortiq har 4 misqoldan 2 karat, (ya'ni 12 dan 1 unsiya) zakot berish kerak. 
Shaxsiy, xususiy mulk hisob-kitobi kumush yoki ekvivalentiga qarab belgilanadi. Hatto 
kumush va oltin ham umumiy baho asosida yagona qiymatga keltirilishi mumkin. 
Topilgan kon xazina uchun beshdan bir (20 foiz)zakot olinishi lozim. Masalan, biror 
yerdan yoki ekilayotgan joydan xazina topilsa, shu usuldan foydalaniladi. Qimmatbaho 
toshlardan zakot to`lanmaydi, chunki toshlar zakotdan mustasnodir. 
Tabiiy (yomg`ir, qor suvi bilan) sug`oriladigan yerlardagi hosilning o`ndan biri (10 
foizi) ushr shaklida olinadi. Ammo o`rmon, yaylov, chalakalakzor zakotdan ozod etilgan. Sun'iy 
sug`oriladigan yerlar hisobidan ushrning yarmi (50 foizi) miqdorida soliq to`lanadi. 
Burhoniddin al-Marg`inoniy o`z asarida zakotni taqsimlash qonun-qoidalarini ham 
bayon etadi. Aholining ayrim toifa vakillari: faqir, miskin, zakot yig`uvchilar, qarzdorlar 
yig`ilgan zakotdan foydalanish imkoniyatlari egaligi haqida ham qimmatli fikrlar bildirilgan. 
O`ylaymizki, bobokolonimizning bu asari nihoyatda boy va qimmatli manba sifatida 
oliy o`quv yurtlarida o`qitilishi zarur. Hozircha bu asarning ruscha tarjimasi mavjud. Asarning 
birinchi va qolgan jildlarini o`zbek tiliga o`girish kerak.Shunday qilinsa, ayni muddao bo`lur edi. 
Chunki u yoshlarimiz qalbida insof va diyonat, adolat va haqiqat tuyg`ularini uyg`otishda bebaho 
xazina bo`lib xizmat qilishi shubhasizdir.