Inson butun umri davomida suv, tuproq, olov,
umuman, dunyodagi jamiki yaxshi narsalarni
pok va but-butun asrashga burchlidir.
"Avesto"dan.
4-MAVZU. O`RTA OSIYODAGI DASTLABKI VA TEMURIYLAR
DAVRIGACHA BO`LGAN IQTISODIY G’OYALAR
Reja:
4.1. "Buyuk ipak yo`li"ning Markaziy Osiyoda iqtisodiy munosabatlar rivojlanishidagi o`rni
4.2. Markaziy Osiyo donishmandlari asarlarida islom ta'limotidagi iqtisodiy g`oyalarning bayon
etilishi
4.3. Xalq og`zaki ijodidagi iqtisodiy qarashlar
4.4. Forobiy, Ibn Sino, Beruniy va Yusuf Xos Hojib asarlaridagi iqtisodiy g`oyalar mohiyati
Asosiy tushuncha va iboralar:
"Avesto" , "Hidoya" asari; islomdagi farz va sunnat
amallari; zakot; halol mehnat,
halol luqma, ehson, sadaqa; ehtiyoj, boylik, mulk, davlat.
4.1. "Buyuk ipak yo`li"ning Markaziy Osiyoda iqtisodiy munosabatlar rivojlanishidagi
o`rni
Xitoyning Tinch okeani bilan Hindiston, Markaziy Osiyo, Yaqin Sharq, Yevropa
davlatlarini bog`lovchi qadimgi savdo yo`li - Buyuk ipak yo`lidir. Bu yo`l orqali asosan ipak
eksport qilinganligi sababli "Ipak yo`li" nomi bilan shuhrat qozongan. Bu yo`l m.a. II asrdan to
milodiy
XV asrgacha, suv yo`llari rivojlanguncha Xitoy, Hindiston, Markaziy Osiyo, Eron,
Yaqin Sharq hamda O`rta Yer dengiz mamlakatlari o`rtasidagi savdo-sotiq va madaniy
aloqalarning rivojida muhim rol o`ynagan.
Manbalarga qaraganda, Sariq dengiz qirg`oqlaridan Xuanxe daryosidagi Sian shahridan
boshlangan dastlabki yo`l Lanchjou orqali Dunxuanga kelgan (Xutan), u yerda ikkiga ajralib ,biri
shimoli-g`arbga ikkinchisi janubi-sharqqa yo`nalgan. Karvon yo`lining umumiy uzunligi 12
ming chaqirim atrofida bo`lgan. Nemis muarrixi K.Rixtgofen 1887 yil ushbu yo`nalishga ilk bor
"Buyuk ipak yo`li" degan nisbat beradi va bu ibora muammola (istofoda) ga kiritiladi.
Shimoliy yo`l Turfon orqali Tarim vohasiga va bu yerdan Qashg`ar, Dovon (Farg`ona
vodiysi) ga borgan. U yerdan So`g`dning markazi Samarqand va Marg`iyona (Marv) ga
yo`nalgan. Ipak yo`li Farg`ona vodiysida yana juft tarmoqqa bo`lingan. Janubiy qismi
O`zgandan O`sh, quva, Marg`ilon, qo`qon orqali Xo`jand,
Samarqand, Buxoro sari uzaygan.
Keyingisi Axsi (Andijon) va Qamchiq dovonidan o`tib, Iloq vohasi hamda Toshkent tarafga
engan. Demak, qamchiq tarixiy yo`lning uzviy bo`lagi hisoblangan. Bu yo`l mohiyat-e'tibori
bilan Sharq va G’arbni turli jabhalarda bog`lovchi yo`ldir (savdo-sotiq, diplomatiya, madaniyat
va boshqalar).
Shu karvon yo`l orqali Xitoydan ipak, xitoyga esa har xil gazlamalar, gilam va paloslar,
oyna, metall, zeb-ziynat buyumlari, qimmatbaho tosh va dorivorlar keltirilgan. Baqtriya va
Dovon (Farg`ona) dan ot va tuyalar olib borilgan. XV-XVI asrlardan bu yo`lning ahamiyati
ancha pasaydi, ammo Markaziy Osiyo respublikalarining siyosiy mustaqillikka erishuvi tufayli,
bu yo`lni yanada jonlantirishga katta ehtiyoj tug`ildi. Xitoy, Qirg`iziston, O`zbekiston,
Turkmaniston, Kaspiy dengizi orqali Ozarbayjon, Gruziya, qora
dengizga chiquvchi undan
Yevropa (Parij, Rotterdam) ga yetkazuvchi yo`l loyixa ishlab chiqildi va amalga oshirilmoqda,
bu yo`lning kelajagi porloq.
Endi esa, moziyga qaytib, O`rta Osiyoning Buyuk ipak yo`li o`rni va eksport
potensialiga e'tiborni qaratsak. Markaziy Osiyoga, xususan, hozirgi O`zbekiston hududiga
qiziqish avvaldan ma'lum va bu har tomonlama (siyosiy, iqtisodiy jihatdan) ahamiyatli bo`lgan.
Tarixiy va hozirgi ma'lumotlarga ko`ra,
bu hudud, yer, suv, iqlim, tabiati, geografik o`rni,
qazilma boyliklari, hayvonot dunyosi jihatidan ajralib turgan. Aholining mehnatsevarligi,
mirishkorligi, bunyodkorligi, kasb-hunarga mehr qo`yganligi va ijodkorligi muhim ahamiyatga
ega.
Hudud zaminida turli-tuman boyliklar,
ayniqsa oltin, kumush, boshqa rangli metallar va
javohirlarning mavjudligi va serobligi shu soha hunarmandchiligi rivojida hal qiluvchidir.
Ayniqsa, oltin ajnabiylarni magnit (ohangrabo) kabi tortganligi aniq.
Bu o`lka eksport potensialida oltin, kumush va undan qilingan zebu-ziynatlar, zargarlik
buyumlari, sifatli po`lat olish va undan yasalgan asbob-uskunalar, ayniqsa, qilich, qalqon va
boshqa harbiy asbob-anjomlar, ipakdan to`qilgan xon atlas va boshqa nafis matolar,
ajoyib
ko`rinishli qorako`l terisi va undan tikilgan buyumlar xaridorgir bo`lgan.
Markaziy Osiyo donishmandlarining kitoblari, diniy va ilmiy asarlar hammani
qiziqtirgan. Kitob yozish (hattotlar) san'ati ham yuqori bo`lgan. Miniatyura san'ati yuqori
darajada edi.
Shu sababli, bilim, ilm makoni bo`lgan kitob savdo-sotig`i yetakchi o`rinni egallagan.
Hozirgi davrda ko`plab taniqli mutafak-kirlarimizning asarlari xorij davlat va shaxsiy
kutubxonalaridan topilmoqda va o`z vatani, O`zbekistonga qaytarilmoqda. Bu fakt shundan
dalolat beradiki, o`z davrida kitob savdosi Buyuk ipak yo`lining asosiy faoliyatidan biri bo`lgan,
demak, bu yerdan chetga ko`plab ilm va san'at asarlari chiqarilgan.
Mamlakatimizda dunyodagi eng yaxshi ot zotlari bo`lganligi ma'lum,
xalq eposida
uchqur, ziyrak tulporlar haqidagi rivoyatlar haqiqatga juda yaqin. Masalan, Xitoy elchisidan uni
qanday tuhfa qiziqtirishini so`ralganda, ot olishni afzal ko`rgan. Otlar xalq xo`jaligining barcha
tarmoqlarida, harbiy xizmatda, transport vositasi sifatida, uloq chopish, chovgan o`ynash, zeb-
ziynat sifatida nihoyatda qadrlangan. Shu sababli otlar eksportda yetakchi o`rinni egallagan.
Qishloq xo`jaligida paxta yetishtirish va paxtadan olinadigan mahsulot asosiy o`rinda
turgan. Polizchilik (ayniqsa, qovunchilik), bog`dorchilik (uzum) yaxshi rivojlangan. Agar bizga
ipak yetishtirish Xitoydan kirib kelgan bo`lsa, xitoyliklar bizdan zotli otlar sotib olgan, uzum va
beda yetishtirishni o`rganishgan.
Vatanimiz hududida qorako`l teri beradigan qo`ylar parvarishi muhimdir. Ularning
terisi bilan savdo qilish muhim ahamiyat kasb etgan. Hozirgi davrda ham bu sohaga e'tiborni
kuchaytirish O`zbekiston mustaqilligini mustahkamlash uchun zarur vosita hisoblanadi.
Tarixiy ma'lumotlarga qaraganda, bir karvonda 500-1000
tagacha odam, ot, tuya,
boshqa ulovlar, savdogarlar bilan birga diplomatlar, elchilar, xajga boruvchilar, harbiy
qo`riqchilar bo`lgan. Butun yo`l boshidan-oxirigacha 120-150 kun davomida bosib o`tilgan.
