4-mavzu. O`Rta osiyodagi dastlabki va temuriylar davrigacha bo`lgan iqtisodiy g’oyalar

Markaziy Osiyo donishmandlaridan at-
Termiziy, al-Buxoriylarning to`plagan Hadisi Shariflari islom olamida eng ishonchli 
hisoblanadi.
Iqtisodiy munosabatlarning huquqiy asoslari islom ta'limotidagi fikhning tarkibiy 
qismini tashkil etadi. Vatandoshimiz Marg`inoniyning "Hidoya" asari shular jumlasidandir. 
Buyuk olim Burhoniddin al-Marg`inoniyning to`liq ismi Ali Ibn Bakr Ibn Abdul Jalil al-
Farg`oniy ar-Rishtoniy al-Marg`iloniy bo`lib, ul zot 1123 yil 23 sentabrda tug`ulgan. Ul zot 
Qur'onni, Hadis ilmlarini mukammal egallab fikh - islom huquqshunosligi borasida benihoya 
chuqur bilimga ega bo`lganligi va bu sohada beqiyos durdonalar yaratganligi tufayli, 
Burhoniddin valmilla (Islom dinining dalili) va Burhoniddin al-Marg`inoniy nomlari bilan 
mashhurdir. Olim dastlabki ta'limni Marg`ilonda olib keyinchalik Movaraunnahrning o`sha 
davrdagi diniy va ma'rifiy markazi bo`lgan Samarqandga ko`chib borgan va umrining ohirigacha 
o`sha yerda yashagan. O`z asarlarini yaratishda Islom dinidagi sun'iylarning to`rt mashabi 
asoschilarning asarlarini o`rgangan. Bizgacha uning o`nga yaqin asari yetib kelgan. "Al-Hidoya" 
asari esa 1178 yili Samarqandda yozilgan. Bu asar Xanafiya mashabining fikh masalalari 
bo`yicha asosiy qo`llanmaga aylangan. Keyinchalik esa butun musulmon olamiga mashhur 
bo`lib, musulmon huquqi fikh bo`yicha eng aniq izchil mukammal asar sifatida tan olingan. 
Asarda keltirilgan jumlalarning har biri puxta, sermazmun va qisqa so`zlar tarkibidan iborat. "Al-
Hidoya"ning birinchi kitobi to`rt jildan iborat bo`lib, har biri alohida muammolarni tahlil etadi. 
Bu kitob 1994 yildan professor A.X.Saidovning izohi bilan nashr etilgan. Kitobning tarkibi 
quyidagicha:
1-jild - tahorat, namoz, ro`za, zakot va haj kabi farz amallarning ibodat masalalariga 
bag`ishlangan. 
2-jild - oila huquqi, qullar muammolari, sherikchilik va vaqf mulki kabi masalalarni 
yoritgan.
3-jild - oldi-sotdi, pul muammolari, kafolat, qozilarning vazifalari, guvohlik, berilgan 
guvohlikdan qaytish, vakolat, da'vo, iqror bo`lish, sulh, bir ishda pul bilan sherik bo`lish, pulni 
saqlashga berish, qarz berish, sovg`a, ijara, muayyan shart asosida cheklangan ozodlik berilgan 
qullar, valiylik, majbur qilish, homiyliy, bosqinchilik hususidagi masalalar yoritilgan;
4-jild - shafe'lik, meros taqsimlash, dehqonchilik va bog`dorchilik xususida shartnoma, 
qurbonlik qilish to`g`risida, shariatga zid yomon narsalar haqida, tashlandiq va qo`riq yerlarni 
o`zlashtirish xususida, ovchilik, garovga qo`yish, jinoyatlar xususida, xun haqi to`lash, vasiyat 
kabi masalalarga bag`ishlangan. 
Ushbu asarda yoritilgan masalalar tarkibidan ko`rinadiki, u juda boy tarixiy tajribani 
o`zida mujassamlashtirgan. Chunonchi kishilar o`rtasidagi munosabatlarda insonparvarlik, adolat 
barqaror bo`lishida katta ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, tijorat ishlarida adolat, to`g`rilik, 
halollik, insonparvarlik qoidalariga rioya qilish nihoyatda zarur ekanligi qayd qilinadi. Birovning 
haqiga xiyonat qilish, kishilarni aldash gunohi kabr sifatida ta'riflanadi. Demak, "Al-Hidoya" 
sakkiz asrdan buyon Islom dunyosi mamlakatlari uchun eng ishonarli manbalardan biri sifatida 
mo`'tabar qo`llanma vazifasini o`tab kelmoqda.
Asarda keltirilgan shariat hukmlarini bajarish yuksak ma'naviy, insoniy fazilatlarni 
shakllanishida muhim omil bo`lib hisoblanadi. 
Islom ahkomlariga mos ravishda paydo bo`lgan taffakkur taraqqiyotining muhim 
yo`nalishlaridan biri tasavvuf, ya'ni so`fiylik ta'limoti hisoblanadi. Bu ta'limotlar VIII-IX asrlarda 
arab dunyosida vujudga kelib, X-XI asrlarda Movaraunnaxr tuprog`iga yetib keldi. Bu ta'limot 
insoniyatni ma'rifatga, insof va adolatga undashni, umuminsoniy qadriyatlarni e'zozlashni targ`ib 
qiladi. Nafs, xirs, boylik barcha yomon xislatlarga qarshi kurash tasavvufning mag`zi 
hisoblanadi. Uning maqsadi esa komil insonni tarbiyalashdan iborat. So`'fiylik ta'limoti nafs 

---

deganda, inson fe'l-atvorida uning sha'nini bulg`aydigan illatlarni, jumladan, johillik, manmanlik, 
dunyoparstlik, poraxo`rlik, o`g`rilik, ta'magirlik, xasislik, baxillik kabilarni tushunadi. Nafsni 
yengish uchun inson imtihon qilinadi, buning uchun u o`zlikni anglashi kerak bo`ladi. Insondagi 
o`zlik ruhiy va jismoniy o`zlikdan iborat bo`ladi. Ruhiy o`zlik ilohiy makonda yaratilgan bo`lib, 
bu dunyoga imtihon va poklanish uchun yuborilgan. Mana shu ruhiy o`zlik nafs orqali imtihon 
qilinadi va ishq orqali poklanadi. Mana shu ikkita qarama-qarshi kuch doimo o`zaro kurashadi. 
Inson o`z nafsiga tobe bo`lgan sari ezgulikdan uzoqlashadi, ruhiy ifloslanib, o`zi esa 
tubanlashadi. Bu ta'limot vakillari jumlasiga Ahmad Yassaviy, Sulaymon Baqirg`oniy, 
Najmiddin Kubro va Bahouddin Naqshbandlar kiradi. Ularning boy merosi bugungi kunda vatan, 
millat va komil inson tushunchalarini to`liq anglab yetishda katta xizmat qiladi. 
Burxoniddin Al-Marg`inoniy. Mustaqillik sharofati ila allomaning boy ma'naviy merosi 
xalqqa qaytarildi. O`zining o`lmas asarlari bilan islom qonunchiligiga asos solgan Abul Hasan 
Ali ibn Abu Bakr ibn Abdujamil Farg`ona viloyatining Rishton qishlog`ida tavallud topib, u 
hijriy 511-593 (milodiy 1115-1197) yillari yashab ijod etdi. Bo`lajak olim ilk ta'limni Rishton, 
Marg`ilonda olgan bo`lsa, keyinchalik Samarqand, Buxoro va Movarounnahrning yirik 
shaharlarida bilimini oshirdi. U fikhga oid "Bidoyat al-mubtait", "Nashr al-Mashad", "Kitob at-
tajnis", "Al-madad" kabi noyob asarlar yaratdi. Eng mashhur asari " Hidoya fi furi' al-fiqh" 
("Fiqh sohalari bo`yicha qo`llanma"). Bu asar