4-мавзу: Механикани фан сифатида ривожларниш тарихи. Г. Галилей, И. Ньютон, Е. Торичелли, Б. Паскал, Кавендеш, Эйлер, Лагранж ва бошқа олимлар изланишлари

4-МАВЗУ: Механикани фан сифатида ривожларниш тарихи. Г.Галилей, И.Ньютон, Е.Торичелли, Б.Паскал, Кавендеш, Эйлер, Лагранж ва бошқа олимлар изланишлари.
РЕЖА
I. Механика қонунлари тарихи.
II. И.Ньютон изланишлари. Унинг динамика ва бутун олам тортишиш қонунлари.
III. Ньютоннинг “Натурал философиянинг математик асослари” асари.
IV. Гравитацион доимийни ўлчаш бўйича Кавендиш ва Рихарц тажрибалари.
V. Торичелли ва Паскал ишлари..
Маърузачи:
Физика ўқитувчиси Дусмуратов Мансур Байсоатович
I. Механика қонунларини тарихи.
Илм фанда табиат қонунларини яратилишида кўп олимларнинг ҳиссаси бор. Аммо лекин табиат ҳуссусиятларини тушунтириб берувчи қонунларини яратилишининг бошлангич дастлабки қадамлари албатта бир инсон номи билан боғликдир. Шу маънода механика деганда биз шубҳасиз италиялик Галилео Галилейни фараз қиламиз ва тилга оламиз.
Галилео Галилей (15.02.1564-8.01.1642)
1632 йилда “Икки система (Птоломей (Симпличо) ва Коперник (Сальвити)) хақида диалог” номли китоб нашр этилди
Астрономияни ривожланишига қошган ҳиссаси:
- Коперник ғояларини (гелиоцентризмни) қўллаб қуватлаш. Бунинг учун асос бўлган жуда кўп янги тажриба маълумотлар (айниқса Галилей ўзи томонидан амалга оширилганлари), кузатув натижалари.
- Голландияда 1608 йилда биринчи дурбин яратилганлигини эшитиб, Галилей мустақил равишда уни (дурбинни) ишлаш ва яратиш принципини ўрганди ва у асосида 30 марта каррали кўпайтириш таъминлаб берувчи ва юлдузларни кузатувчи дурбин (кейинчалик телескоп) яратди (бундан телескопни биринчи яратувчиси Галилей деб болмайда, лекин у телескоп ёрдамида биринчи бўлиб осмонни, осмон жисмларини ўргана бошлади).
- Дурбин ёрдамида Галилей Ойда кратерларни, Қуёшда унинг доғларини, Сомон йўли жуда кўп (саноқсиз) юлдузлардан ташкил топганлигини, Венеранинг фазаларини алмаштириши ва у Ер каби Қуёш атрофида айланувчи планета бўлишини, Сатурнни кузатганда унинг орбитасида қандайдир ғалати нарсаларни кўрган ва тушинтиришга интилган (кейинчалик Галилей биринчи бўлиб планетанинг ҳалқаларини кузатганлиги аниқланди, лекин фақат Христиан Гюйгенс Сатурннинг ҳалқалари эканлигини исботлаб берди), Юпитернинг кетма кет 4 юлдошини ўрганда (Ио,Европа, Ганимед ва Калипсо деб номлади, айрим ҳолларда уларни галиленинг йўлдошлари дейишади), астрономик кузатилишлар ва тадқиқотлар Аристотель давридаги “Ой устидаги” ва “Ой остидаги” дунё хақидаги тассавурларни деярли йўқ қилди ҳамда Н.Коперникни ғоялари тўғрилигини исботлашга катта ҳисса қўшди.
Пиза шахридаги йиқилаётган минорадаўтказган тажрибалар асосида экспериментал тарзда Аристотелнинг жисмнинг эркин тушув тезлиги унинг оғирлик кучига пропорционал хақидаги таълимотини рад қилди.
Аристотельгнинг яна бир идеал (абадий) ва ноидеал харакат хақидаги (ноидеал харакат фақат дойимий куч таъсиридагина мавжуд деган) таълимотини Галилей бекор қилди.
У харакатланувчи жисм инерцияга эга ва бу жисм куч таъсирисиз ўз харакатини йўқота олмаслигини экспериментал исботлаб берди. Аслида бу, кейинчалик инерция қонуни деб аталган, механикани асосий тушунчаларидан бири бўлди.
“Галилей кемаси” хаёлий экспеиментни ўйлаб чиқариш натижасида физиканинг энг муҳим принципларидан бири нисбийлик принципи ўрнатилди: “Ҳеч қандай механик тажриба билан системани тинчлик ҳолатдалиги ёки бир текис тўғри чизиқ харакатдалигини аниқлаб бўлмайди – бундай системаларда харакат бир хилдир”.
Океан ва денгизларни суви қалқиб кўтарилишини нотўғри талқин этсада бу ҳодисани Ернинг суткадаги айланиши билан тўғри боғлаган.
Қия текисликдан тушаётган жисмнинг тезлиги оғирлик кучи натижасида тушиш тезлигидан n - марта камлигини ва n ўз навбатида қия текисликнинг узунлигини унинг баландлигига бўлган нисбатига* тенг эканлигини (sinα) экспериментал исботлаган.