4-mavzu. Mantiq

Argumetlash (dalillash) va ishonch-e’tiqodning shakllanishi.
Mantiq ilmida 
isbotlash va dalillash tushunchalari o‘zaro farqlanadi. Dalillash deb, biror fikr, 
mulohazani yoki mulohazalar tizimini voqelikka bevosita murojaat qilish yo‘li bilan 
(kuzatish, tajriba-eksperiment va hokazo asosida) yoki chinligi avvaldan tasdiqlangan 
boshqa mulohazalar yordamida asoslab berishga aytiladi. Dalillash bevosita yoki 
vositali bo‘ladi. Bevosita dalillash hissiy bilishga, ya’ni ko‘rish, tajriba-eksperiment 
orqali amalga oshiriladi. Vositali dalillash esa, chinligi avvaldan tasdiqlangan boshqa 
mulohazalarga asoslanadi va xulosa chiqarish ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. 
Dalillashning birinchi usuli empirik, ikkinchi usuli nazariy bilimlarga asoslanadi. 
Nazariy va empirik bilimlarning chegarasi nisbiy bo‘lganligi kabi, dalillashning 
yuqoridagi ikki usulga ajratilishi ham nisbiydir.
 

---

Dalillashning xususiy ko‘rinishi mantiqiy isbotlashdir. 
Mantiqiy isbotlash
deb, biror 
fikr, mulohazaning chinligini, chinligi avvaldan tasdiqlangan boshqa mulohazalar 
orqali asoslashga aytiladi. Isbotlashdan maqsad-biror fikrning chinligini aniqlash 
bo‘lsa, dalillashdan maqsad ham fikrning chinligini aniqlash, uning ahamiyatini va 
muayyan faoliyat uchun qo‘llash mumkinligini asoslashdir. Isbotlash jarayonida 
qo‘llaniladigan chin mulohazalar (asoslar) berilgan fikrning chinligini tasdiqlash uchun 
xizmat qilsa, dalillash, bundan tashqari, dalillanayotgan fikrning boshqa shu kabi 
fikrlardan afzalroq ekanligini asoslash uchun ham xizmat qiladi. Dalillash uchun 
keltirilgan argumentlar (asoslar) isbotlash uchun keltirilgan argumentlarga nisbatan 
rang-barang bo‘ladi. Dalillash shakllari bilan isbotlash shakllari bir-biriga aynan mos 
tushmaydi. 
Isbotlash xulosa chiqarish ko‘rinishida amalga oshadi. Dalillash ko‘proq suhbat 
(dialog) ko‘rinishida bo‘lib, uning ishtirokchilaridan har biri o‘z fikrining chinligini 
isbotlashga, raqibining fikrini rad etishga va tinglovchilarning o‘zini ham fikr qilishga, 
o‘z fikrlariga ishontirishga harakat qiladi. 
Dalilillash jarayonida retsipientlarga (lot - qabul qiluvchi) – tinglovchilarga biror fikrning 
to‘g‘ri yoki xatoligi asoslab beriladi va ularda shu fikrga nisbatan ishonch tuyg‘usi 
shakllantiriladi. Dalillovchi shaxsning so‘z san’atini qay darajada egallaganligi, ya’ni 
notiqlik mahorati tinglovchilarda ishonch-e’tiqodning shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. 
Faktlar va boshqa dalillarga tayanib yuritiladigan fikr yuksak ishontirish kuchiga ega 
bo‘ladi, kishilarda ishonch-e’tiqodni shakllantiradi. Bilishning maqsadi ilmiy asosga ega 
bo‘lgan e’tiqodni yaratishdan iborat. Dalillash va isbotlash ishonch-e’tiqodni 
shakllantirish vositasidir. 
Ishonch-e’tiqod bu kishilarning xulq-atvori va hatti-harakatlarini belgilab beradigan 
qarashlari va tasavvurlaridir.