4-mavzu. Mantiq

Xulosa chiqarishning mohiyati. 
Voqelikni bilish jarayonida inson yangi bilimlarga 
ega bo‘ladi. Bu bilimlar abstrakt tafakkur yordamida, mavjud bilimlarga asoslangan 

---

holda vujudga keladi. Bunday bilimlarni hosil qilish mantiq ilmida xulosa chiqarish, deb 
ataladi.
 
Xulosa chiqarish deb bir va undan ortiq chin mulohazalardan ma’lum qoidalar 
yordamida yangi bilimlarni keltirib chiqarishdan iborat bo‘lgan tafakkur shakliga 
aytiladi. Xulosa chiqarish jarayoni asoslar, xulosa va asoslardan xulosaga o‘tishdan 
tashkil topadi. To‘g‘ri xulosa chiqarish uchun, avvalam bor, asoslar chin mulohazalar 
bo‘lishi, o‘zaro mantiqan bog‘lanishi kerak. Masalan, «Aristotel-mantiq fanining 
asoschisi» va «Platon yunon faylasufidir» degan ikki chin mulohazadan xulosa chiqarib 
bo‘lmaydi. CHunki bu mulohazalar o‘rtasida mantiqiy aloqadorlik yo‘q. 
Xulosa asoslari va xulosa ham o‘zaro mantiqan bog‘langan bo‘lishi shart. Bunday 
aloqadorlikning zarurligi xulosa chiqarish qoidalarida qayd qilingan bo‘ladi. Bu 
qoidalar buzilsa, to‘g‘ri xulosa chiqmaydi. Masalan «Talaba A – a’lochi» degan 
mulohazadan «Talaba A – odobli», deb xulosa chiqarib bo‘lmaydi. 
Xulosa chiqarish xulosaning chinlik darajasiga ko‘ra, aniqrog‘i, xulosa chiqarish 
qoidalarining qat’iyligiga ko‘ra hamda xulosa asoslarining soniga va fikrning harakat 
yo‘nalishiga ko‘ra bir qancha turlarga bo‘linadi. 
Mazkur klassifikatsiyada xulosa chiqarishni fikrning harakat yo‘nalishi bo‘yicha 
turlarga ajratish nisbatan mukammalroq bo‘lib, u xulosa chiqarishning boshqa turlari 
haqida ham ma’lumot berish imkonini yaratadi. Xususan, deduktiv xulosa chiqarish 
zaruriy xulosa chiqarish, induktiv xulosa chiqarish (to‘liq induksiyani hisobga 
olmaganda) va analogiya ehtimoliy xulosa chiqarish, deb olib qaralishi, bevosita xulosa 
chiqarish esa deduktiv xulosa chiqarishning bir turi sifatida o‘rganilishi mumkin.