4-mavzu. Mantiq

q
p


formulasi bilan belgilanadi. Diz’yunktiv 
hukmlarning chin bo‘lish shartlari quyidagicha: 
p 
q 
r 

q 
p 
q 
q
p


chin 
chin 
xato 
xato 
chin 
xato 
chin 
xato 
chin 
chin 
chin 
xato 
chin 
chin 
xato 
xato 
chin 
xato 
chin 
xato 
xato 
chin 
chin 
xato 
«H.H. Niyoziy shoir yoki dramaturgdir». Bu oddiy dizyunktiv hukm. «Abdullaev 
musobaqada yo yutadi, yutmaydi». Bu qat’iy dizyunktiv hukm. 
SHartli (implikativ) hukm ikki oddiy hukmning «agar... unda» mantiqiy bog‘lamasi 
orqali birikishidan tashkil topadi. SHartli hukmning mohiyatini aniqlash uchun zaruriy 
va etarli shart tushunchalarini farqlash zarur. Hodisaning zaruriy sharti deb, uning 
mavjudligini ta’minlaydigan holatga aytiladi. Agar hodisaning sharti zaruriy bo‘lmasa, 
hodisa ham bo‘lmaydi. Masalan: «Agar o‘simlik suvsiz qolsa, u quriydi». 
Hodisa uchun etarli bo‘lgan shart deb, har safar shu shart bo‘lganda, o‘sha hodisa 
kuzatiladigan holatga aytiladi. Masalan: «Agar yomg‘ir yog‘sa, unda uylarning tomi 
ho‘l bo‘ladi». SHartlar «etarli, lekin zaruriy bo‘lmagan», «zaruriy lekin etarli 
bo‘lmagan», «zaruriy va etarli» bo‘lishi mumkin. Masalan: N sonining ikki va uchga 
bo‘linishi uning oltiga bo‘linishi uchun zaruriy va etarli shart hisoblanadi. N sonining 
ikkiga bo‘linishi, uning oltiga bo‘linishi uchun zaruriy, lekin etarli bo‘lmagan shartdir. 
N sonining o‘nga bo‘linishi, uning ikkiga bo‘linishi uchun etarli, lekin zaruriy 
bo‘lmagan shartdir. 
SHartli hukm tarkibida asos va natija qismlari farqlanadi. SHartli hukmning «Agar» va 
«unda» so‘zlari oralig‘idagi qismi – asos, «Unda» so‘zidan keyingi qismi – natija deb 
ataladi. «Agar yomg‘ir yog‘sa, unda uylarning tomi ho‘l bo‘ladi» hukmida «YOmg‘ir 
yog‘sa» hukmi asos, «uylarning tomi ho‘l bo‘ladi» hukmi – natija hisoblanadi. 
Demak, asosda ko‘rsatilgan hodisa, natijada qayd etilgan hodisaning kelib chiqishi 
uchun etarli shartni ifodalagan hukm, shartli hukm deyiladi 
SHartli (implikativ) hukmlar «agar ... unda» mantiqiy bog‘lamasi (

) belgi bilan 
ifodalanadi. Xozirgi zamon mantiq ilmida esa (

) simvoli bilan belgilanadi. Bu 
simvollar moddiy implikatsiya belgisi deb ataladi. SHartli hukm esa implikativ hukm 
deb yuritiladi. Implikativ hukmning asosi - antetsedent, natijasi-konsekvent deyiladi. 
Implikativ hukm antetsedent-chin, konsekvent-xato bo‘lgan holatdan boshqa hamma 
ko‘rinishlarda chin bo‘ladi: 
p 
q 
p

q 
chin 
chin 
xato 
xato 
chin 
xato 
chin 
xato 
chin 
xato 
chin 
chin 
Ekvivalentlik hukmlari «agar va faqat agar ... unda» mantiqiy bog‘lovchisi yordamida 
ikki oddiy hukmning o‘zaro bog‘lanishidan hosil bo‘ladi. Tabiiy tilda ekvivalentlik 
hukmi shartli hukm ko‘rinishida ifodalanadi. Bunday holatlarda shartli hukmning 
ekvivalent hukm ekanligini aniqlash zarur bo‘ladi. Agar shartli hukmning asosi natijada 
qayd etilgan fikr uchun zaruriy va etarli shart hisoblansa, unda bu hukm ekvivalent 
hukm bo‘ladi. Masalan:» Agar berilgan butun son juft son bo‘lsa, unda u ikkiga 
qoldiqsiz bo‘linadi». 

---

Ekvivalent hukmning mantiqiy bog‘lovchisi (

) simvoli, ya’ni (moddiy) 
ekvivalentlik belgisi bilan ifodalanadi. Ekvivalent hukmning chin bo‘lish shartlari 
quyidagicha: 
p 
q 
p

q 
chin 
chin 
xato 
xato 
chin 
xato 
chin 
xato 
chin 
xato 
xato 
chin 
Hukmlarning inkor qilinishi. Ikki hukm bir-biriga zid bo‘lib, ulardan biri albatta chin, 
boshqasi xato bo‘lsa, bu hukmlar bir-birini inkor qiluvchi hukmlar bo‘ladi. Inkor 
qilinayotgan hukm chin bo‘lsa, inkor qilayotgan hukm xato bo‘ladi. Inkor qilinayotgan 
hukm xato bo‘lsa, inkor qilayotgan hukm chin bo‘ladi. Quyidagi hukmlar bir-birini 
inkor qiladi: 
1. A–O Hamma o‘zbek ayollari oliy ma’lumotli (xato) 
Ba’zi o‘zbek ayollari oliy ma’lumotli (chin) 
2. E–I Hech bir inson tosh emas (chin) 
Ba’zi insonlar toshdir (xato) 
Hukmlarni predikatning sub’ektga taalluqli emasligini ko‘rsatish va hukmni xato deb 
ko‘rsatish orqali inkor qilish mumkin. Birinchisi ichki inkor, ikkinchisi tashqi inkor 
deyiladi. 
Masalan: 
Ba’zi talabalar a’lochi emas (ichki inkor) 
Quyoshning Er atrofida aylanishi – noto‘g‘ri fikrdir (tashqi inkor). 
Kon’yunktiv va diz’yunktiv hukmlar inkor qilinganda ularning mantiqiy bog‘lamalari 
almashadi va tarkibidagi oddiy hukmlar inkor qilinadi. 
1) Ayiruvchi hukmni inkor qilish. 
Men darsdan so‘ng yo kutubxonaga, yo do‘stimnikiga boraman. Men darsdan so‘ng 
kutubxonaga ham, do‘stimnikiga ham bormadim. 
q
p
q
p



2) Ayiruvchi inkor hukmni inkor qilish. 
«Hunar o‘rganmagan yoki ilm olmagan insonlar hayotda o‘z o‘rnini topmaydi». 
«Hunar o‘rgangan, ilm olgan insonlar hayotda o‘z o‘rnini topadi». 
q
p
q
p



3) Birlashtiruvchi hukmni inkor qilish. 
«Halol va vijdonli odamlar axloqli bo‘ladilar». «Halol bo‘lmagan yoki vijdonli 
bo‘lmagan odamlar axloqsiz bo‘ladilar». 
q
p
q
p



4) Birlashtiruvchi inkor hukmni inkor qilish. 
«A’lochi va jamoatchi bo‘lmagan talabalar tanlovda ishtirok etmaydilar». «A’lochi 
yoki jamoatchi bo‘lgan talabalar tanlovda ishtirok etadilar». 
q
p
q
p



Bu formulalar de-Morgan qonunlari deb ataladi. 
Agar murakkab hukm tarkibida shartli hukm bo‘lsa, formula unga aynan teng bo‘lgan 
implikatsiyasi bo‘lmagan boshqa formulaga almashtiriladi. Masalan, «Agar bo‘sh 
vaqtim bo‘lsa, unda televizor ko‘raman». «Bo‘sh vaqtim bo‘ldi, lekin televizor 
ko‘rmadim».