4-Мавзу: Билиш назарияси (Гносеология). Маъруза режаси

Билиш – бу объектив, моддий оламнинг инсон онгида инъикос, акс этиш жараёнидир. Дунёнинг моддий ва объективлигини, объектив воқелик ривожланиши қонунларининг инсон онгида инъикос этишини эътироф қилиш гносеологик оптимизм билиш назариясининг асосидир. Бу қуйидагиларга асоланади:

• 
  объектив олам бизнинг сезги ва ҳиссиётларимизга, тасаввур ва тушунчаларимизга боғлиқ бўлмаган ҳолда ва ундан ташқарида мавжуд. Объектив олам – инсон сезги ва тасаввурларининг, барча билимларининг манбаидир.
  
• 
  инсон дунё ва унинг ривожланиш қонуниятларини билиши мумкин, у ўз сезги, тасаввур ва тушунчаларида ташқи объектив олам ҳодисаларининг моҳиятини инъикос эттиради, ғоявий образини гавдалантиради.
  

Билиш инсоннинг табиат, жамият ва ўзи тўғрисида билимлар ҳосил қилишга қаратилган ақлий, маънавий фаолият туридир. Инсон ўзини қуршаб турган атроф-муҳит тўғрисида билим ва тасаввурга эга бўлмай туриб амалий фаолиятнинг бирон-бир тури билан муваффақиятли шуғуллана олмайди. Билишнинг маҳсули, натижаси илм бўлиб, ҳар қандай касб-ҳунарни эгаллаш фақат илм орқали амалга ошади. Шунингдек, билиш инсонгагина хос маънавий эҳтиёж, ҳаётий заруриятдир. Инсон билиш фаолиятининг хилма-хил турлари мавжуд. Инсон билишининг кундалик-одатий билиш, бадиий билиш, диний билиш, илмий-фалсафий билиш, ғойибона билиш, олдиндан билиш, интуитив билиш каби кўринишларини фарқлаймиз. Инсон билишининг хилма-хил кўринишлари билимнинг ҳам турли шаклларини ҳосил қилади. Билим – бу ҳақиқатга мос келадиган ва асосланган ишончдир. Билим образлар ва белгилар шаклида мавжуд бўлади ва амалий фаолиятга асос бўлади. Билимнинг гносеологик талқини қуйидаги уч шартни тақозо этади: ҳақиқийлик, ишончлилик, асосланганлик.
Билим эса билишнинг натижасидир. Билимлар тизимининг муайян мезонлари мавжуд.
Бирорта билим тизими муайян мезонларга жавоб берадиган бўлсагина ўша билимлар тизими илмий билим деб тан олинади.
Мифологик ва диний билимларга табиатдан ташқарида содир бўладиган ҳодисаларга ишонч-эътиқод хосдир. Бундай эътиқод фанда мавжуд эмас.
Илмийлик мезонлари асосан қуйидагиларда кўринади: