4-mavzu: asosiy va aylanma kapital doiraviy aylanishining moliyaviy aspektlari reja

E – aylanma mablag’larga bo’lgan kunlik ehtiyoj;
U – o’rtacha interval uzoqligi;
B – aylanma mablag’ birligining bahosi.
Masalan, faraz qilaylik qandaydir bir xom ashyoning zaxira me’yori 15 kunga, kunlik ehtiyoj 10 tonnaga va bir tonnaning baho-si 20 ming so’mga teng bo’lsa, u holda pulda ifodalangan normativ-ning darajasi 600 ming so’mga (15 x 10 x 20 000) teng bo’ladi.
Umuman olganda, aylanma mablag’lar normativi mol etkazib berishlar o’rtasidagi o’rtacha intervalni hisobga olgan holda quyidagi formula orqali aniqlanishi mumkin:

N = E x (U₁ + U₂ ) : 2 x B

Bu erda: N – aylanma mablag’larning normativi;
E – aylanma mablag’larga bo’lgan kunlik ehtiyoj; U₁ + U₂ – navbatdagi ikki mol etkazib berishlarning kunlardagi uzunligi;
B – aylanma mablag’ birligining bahosi.
Aylanma mablag’larning har bir elementlari bo’yicha norma-tivning alohida hisoblanishi natijasida xususiy normativlar vujudga keladi. O’z navbatida, barcha xususiy normativlarni jamlash natijasida yig’ma normativ hosil bo’ladi.
Xom ashyo, materiallar va yarim tayyor mahsulotlarning alo-hida turlari bo’yicha zaxiralarning kunlik normasi quyidagi zaxiralar summalarini inobatga olib o’rnatiladi:

• 
  transport zaxirasi;
  
• 
  tayyorlov zaxirasi;
  
• 
  texnologik zaxira;
  
• 
  joriy zaxira;
  
• 
  sug’urta zaxirasi.
  

Transport zaxirasi yukning yo’ldagi kunlari va shu yuk uchun hujjatlarni to’lash va ularning harakatlanish kunlari sonini o’z ichiga oladi. Tayyorlov zaxirasi qabul qilishni rasmiylashtirish, navlarga ajratish, ortish-tushirish, komplektatsiya qilish, moddiy resurslarni maxsus qayta ishlash va h.k.larga bog’liq. Bu zaxira me’yor yoki haqiqatda sarflangan vaqt asosida o’lchanadi. Texnolo-gik zaxira ishlab chiqarish texnologiyasiga bog’liq va texnologik me’yorlar asosida hisoblanadi.
Asos sifatida joriy maksimal ombor zaxirasi olinadi. Chunki u materiallarni navbatdagi ikki etkazib berish intervali o’rtasida ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlay-di. Maksimal joriy zaxira materiallarga bo’lgan o’rtacha kunlik ehtiyoj va navbatdagi ikki mol yetkazib berish intervali o’rtasida-gi davomiylikning ko’paytmasiga teng. Mehnat unumdorligi va ishlab chiqarish hajmining o’sishi joriy ombor zaxirasining oshirilishini talab qiladi. Shuningdek, maksimal joriy zaxira ishlab chiqarishning maromiyligini ta’minlash uchun har doim biroz o’zgartirilishi kerak. Sug’urta zaxirasi rezerv sifatida, odatda, jo-riy ombor zaxirasining 50%i doirasida qabul qilinadi.
Shunday qilib, zaxiraning kunlik me’’yori transport zaxi-rasi, tayyorlov zaxirasi, texnologik zaxira, joriy ombor zaxirasi va sug’urta zaxiralarining summasiga teng bo’lgan summalar yi-g’indisidan iborat.
Tugallanmagan ishlab chiqarish bo’yicha aylanma mablag’larni me’yorlashtirish buyumlarning guruhlari bo’yicha amalga oshirila-di va u quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

N = X ₀ x U x K

Bu erda: N – tugallanmagan ishlab chiqarish bo’yicha aylanma
mablag’larning normativi;