4. Ишлаб чиқариш ва давр харажатлари таҳлили Харажатлар таҳлили мақсади, мазмуни ва вазифалари. Харажатларнинг таснифи ва тавсифи

-жадвал
Маҳсулот ишлаб чиқариш харажатлари таҳлили

Харажат элементлар ва маҳсулотнинг харажат сиғими кўрсаткичлари	Сумма,минг сўм.				Харажатлар таркиби, %			Бир сўмлик маҳсулотга харажат тийин
	t0	t1	+, –	t0		t1	+, –	t0	t1
Моддий харажатлар	35 000	45 600	+10 600	53,0		55,9	+2,9	43,75	45,45
Шу жумладан:
Хом ашё ва материаллар	25 200	31 500	+6300	38,2		38,6	+0,4	31,50	31,40
-ёқилғи	5600	7524	+1924	8.5		9.2	+0.7	7.00	7.50
-электроэнергия и т. д.	4200	6575	+2376	6.3		8.1	+1.8	5.25	6.55
Меҳнат хақи	13 500	15 800	+2 300	20,4		19,4	-1,0	16,88	15,75
Меҳнат ҳақидан ажратмалар	4 725	5 530	+805	7,2		6,8	-0,4	5,90	5,51
Амортизация (эскириш) харажатлари	5 600	7 000	+1 400	8,5		8,6	+0,1	7,00	6,98
Бошқа харажатлар	7175	7 580	+405	10,9		9,3	–1,6	8,97	7,56
Тўлиқ таннарх	66 000	81 510	+15 510	100		100	–	82,50	81,25
Шу жумладан: -ўзгарувчан харажатлар	46 500	55 328	+9 828	70,5		68	–1,5	58,12	55,15
-ўзгармас харажатлар	19 500	26 182	+6 682	29,5		32	+1,5	24,38	26,10

Алоҳида тур маҳсулотлар таннархи ва унинг ўзгаришига таъсир этувчи бирлиткларни ку йидаги боғланишларини бериб ўтиш мумикн
Т_i = Д_i / МХ_i + Ў_i 
Бунда:Т_i - i маҳсулот бирлигини таннархи;
Д_i - i маҳсулот бирлигига доимий харажатлар;
B_i -i маҳсулот бирлигига ўзгарувчан харажатлар;
М_хi - i бирлик маҳсулот хажми.
-жадвал
“А” тур маҳсулотнинг таннархи ва унинг ўзгаришига таъсир этувчи омиллар таҳлили

Кўрсаткичлар	Режа	Хақикат-да	Режадан фарқи, +,-
Маҳсулот ишлаб чиқариш хажми(МХ), дона	10 000	13 300	+3300
Доимий харажатлар(Д), минг сўм	12 000	20 482	+8482
Маҳсулот бирлига ўзгарувчан харажатлар (Ў), сўм	2800	3260	+460
Маҳсулот таннархи (Т), сўм	4000	4800	+800

Т_режа = Д_режа / МХ_режа + Ў_режа = 12 000 000 / 10 000 + 2800 = 4000 сўм.;
Т_{шартли1} = Д_режа / МХ_хақ. + Ў_режа = 12 000 000 / 13 300 + 2800 = 3702 сўм.;
Т_{шартли 2} = Д_хақ. / МХ_хақ. + Ў_режа = 20 482 000 / 13 300 + 2800 = 4340 сўм.;
Т_хақ. = Д_хақ. / МХ_хақ. + Ў_хақ = 20 482 000 / 13 300 + 3260 = 4800 сўм.
Маҳсулот бирлигини таннархининг умумий ўзгариши:
ΔТ_жами = Т_хақ. – Т_режа = 4800 – 4000 = +800 сўм.
Шу жумладан:
а) и шлаб чиқариш хажмининг ўзгариши ҳисобига:
ΔТ_мх = Т_{шартли1} – Т_режа = 3702 – 4000 = –298 сўм.;
б) доимий харажатлар ўзгариши ҳисобига:
ΔТ_д = Т_{шартли2} – Т_{шартли1} = 4340 – 3702 = +638 руб.;
в) ўзгарувчан харажатларнинг ўзгариши ҳисобига:
ΔТ_ў = Т_ҳақ. – Т_{шартли2} = 4800 – 4340 = +460 сўм.

-жадвал

“А” маҳсулот таннархининг харажат моддалари бўйича таҳлили

Харажат моддалари	Харажатлар суммаси			Харажатлар таркибидаги салмоғи, %
	Режа	Хақ.	Фарқи +,-	Режа	Хақ.	Фарқи +,-
Хом ашё ва материаллар	1700	2115	+415	42,5	44,06	+2.1
Ёкилги ва электр энергия	300	380	+80	7,5	7,92	+0,42
Ишлаб чиқариш ходимлари иш хақи	560	675	+115	14,0	14,06	+0,06
Иш хақидан ажратмалар	200	240	+40	5,0	5,0	—
Ускуларни сақлаш ва ишлатиш харажатлари	420	450	+30	10,5	9,38	–1,12
Умумишлаб чиқариш харажатлари	300	345	+45	7,5	7,19	–0,31
Умумхўжалик харажатлари	240	250	+10	6,0	5,21	–0,79
Бракдан йўкотишлар	—	25	+25	—	0,52	+0,52
Суғурта харажатлари	160	176	+16	4,0	3,66	–0,34
Бошқа харажатлар	120	144	+24	3,0	3,0	-
Жами ишлаб чиқариш харажатлари	4000	4800	+800	100	100	-
Шу жумладан: -ўзгарувчан -ўзгармас	2800 1200	3260 1540	+460 +340	70,0 30,0	67,9 32,1	–2,1 +2,1

Хулоса: “А” махсулот бирлигининг режа таннархига қиёсан ўзгариш 800 сўмни ташкил этган. Шу жумладан маҳсулот бирлигининг таннархида ўзгарувчан харажатлар 460 сўмга, доимий, ўзгармас харажатлар ўзгариши 340 сўмни ташкил этган. Асосий харажат моддалари қаторига моддий харажатлар (хом ашё ва материаллар, ёқилғи ва электр энергия), иш хақи харажатлари тўғри келган.


Махсулот (иш, хизмат)ларнинг харажат сиғимини таҳлили

Маҳсулотнинг харажат сиғимини баҳолаш таҳлилда энг муҳим ва ҳал қилувчи бўғин ҳисобланади. Маҳсулотнинг харажат сиғими жами ҳаражатлар ва харажат элементлари бўйича алоҳида ҳисоб китоб қилинади.

Ишлаб чиқарилган ва сотилган маҳсулотнинг умумий харажат сиғимини аниқлаш учун жами ишлаб чиқариш харажатлари маҳсулотнинг қийматига бўлинади. Харажатларнинг иқтисодий элементлари бўйича ҳисоб- китобларида ҳар битта харажат элементи алоҳида ҳисоб-китоб қилинади.
Маҳсулотнинг харажат сиғимининг таҳлили таҳлилда энг муҳим ва ҳал қилувчи бўғин ҳисобланади. Маҳсулотнинг умумий харажат сиғими қуйидаги формула асосида аниқланади:


Q_хс=Х/V,СТ
Бунда Х-жами ишлаб чиқариш харажатлари (сотилган маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи);
V-ишлаб чиқарилган маҳсулот қиймати
СТ-сотишдан тушум
Харажатларнинг иқтисодий элементлари бўйича ҳисоб китобларида ҳар битта харажат элементи алоҳида ҳисоб китоб қилинади.
-жадвал
Маҳсулотнинг ишлаб чиқариш харажатларига сиғимлиги

Маҳсулотнинг жами харажатларга сиғими
Qхс = X/ V, СМ
Маҳсулотнинг моддий харажат сиғими	Махсулотнинг мехнат хақи харажат сиғими	Махсулотнинг мехнат хақидан ажратмаларга сиғими		Махсулотнинг амортизация харажатларига сиғими	Махсулотнинг бошқа ишлаб чиқариш харажатларига сиғими
Qмр= МР / V, СМ	Qмх= Мх / V, СМ	Qмха = Мха / V, СМ		Qан = Аан / V, СМ	Qбх = Бх / V, СМ
Белгилар изохи:
V,СМ-ишлаб чиқарилган(V), сотилган маҳсулот хажми(СМ)
Qмр-махсулотнинг меҳнат сиғими	Qмх-махсулотнинг меҳнат хақи сиғими	Qмха-маҳхсулотнинг меҳнат хақидан ажратмаларга сиғими	Qан-махсулотнинг амортизация, эскириш харажатларига сиғими		Qбх-махсулотнинг бошқа харажатларга сиғими
МР-моддий харажатлар	Мх-меҳнат хақи харажатлари	Мха-меҳнат хақидан ажратмалар	Аан-асосий воситалар ва номоддий активлар амортизацияси (эскириши)		Бх-бошқа харажатлар

Маҳсулотнинг харажат сиғимига таъсир этувчи омиллар қаторига қуйидагилар киради: махсулот ишлаб чиқариш хажмининг ўзгариши, структура ўзгаришлари, баҳо (инфляция таъсирида, сифат ўзгаришлари ҳисобига, сотиш бозорининг ўзгариши) ҳисобига ўзгариши, доимий харажатлар ўзгариши, ўзгарувчан харажатлар ўзгариши.

-жадвал Маҳсулотнинг жами харажат сиғимининг таҳлили
Йиллар	Тахлил қилинаётган корхонада		Рақобатчи корхонада		Тармоқ бўйича ўртача
	Харажат сиғими, тийин	Ўсиш даражаси, %	Харажат сиғими, тийин	Ўсиш даражаси, %	Харажат сиғими, тийин	Ўсиш даражаси, %
ххх1	84,2	100	85,2	100	90,4	100
ххх2	83,6	99,3	85,0	99,7	88,2	97,6
хххЗ	82,9	98,5	84,0	98,6	86,5	95,7
ххх4	82,5	98,0	83,8	98,4	85,7	94,8
ххх5	81,25	96,5	82,0	96,2	84,5	93,5

Хулоса: корхонада бир сўмлик маҳсулотга тўғри келадиган харажат сиғими охирги йилда 81.25 тийинни ташкил этган. Худди шу кўрсаткич рақобатчи корхонада 82.00 тийинни, тармоқ бўйича ўртача кўрсаткич 84.50 тийинни ташкил этган. Бу билан корхонадаги ҳолатни рақобатчиларга ва тармоқ бўйича ўртача кўрсаткичга нисбатан ижобий баҳолаш мумкин.
Харажатларнинг фақат қиёсий тахлили эмас балки унинг алоҳида харажат элементлари бўйича ўзгаришларига ҳам баҳо берилади. Харажат элементлари бўйича таҳлил этиш махсулот ишлаб чиқариш харажатларини тўғри бошқариш мақсадида уларнинг омилли таҳлилини амалга оширишга ҳам имкон беради. Негаки ҳар битта харажат элементи алоҳида омиллар таъсирида ўзгаради.