30. Cho’kindi jinslarni tasvirlash Siniq (klastik) jinslar

Mergellar
juda keng tarqalgan bo'lib, tsement sanoati uchun xomashyo sifatida katta 
ahamiyatga egadir. Tashqi ko'rinishidan mergel odatda zich, qattiq yoki yumshoqjins bo'lib, 
ba'zan chiganoqsimon, ko'pincha notekis yoki tuproqsimon sinishga ega bo'lib juda turli-tuman 
rangda (oq, kulrang, pushti, qizil va yashil) uchraydi. Xlorid kislotasida mergellar kuchli 
qaynaydi. NCl kislotasining har bir tomchisi jins yuzasida xira (kir) dog’ qoldiradi (mana shu 
bilan mergellar ohaktoshlardan keskin farq qiladi). Dolomit aralashgan jinslarni dolomitli 
ohaktoshlar deb yuritiladi. Kuchsiz dolomitlashgan ohaktoshlarni NCl yordamida qaynash 
darajasiga, ya'ni toza ohaktoshlarga qaraganda ancha kuchsiz kuzatilishiga qarab aniqlash 
mumkin. Ohaktosh va mergellar orasida ko'pincha kremniyli turlar uchraydi. Bunday jinslarni 
kremniyli ohaktosh va kremniyli mergellar deb yuritiladi. Ular juda qattiq bo'lib, chig’anoqsimon 
va o'tkir qirrali sinishga ega, NCl kislotasi kuchsiz ta'sir ko'rsatadi. 
Dolomitlar.
Tarkibida kamida 95% CaMg (СО
3
)
2 
bo'lgan jinslar 
dolomit
deb yuritiladi. 
Sof dolomit tabiatda juda kam uchraydi. Odatda ohaktosh bilan dolomit o'rtasida turadigan juda 
xilma-xil oraliq jinslar uchraydi. 
Dolomitlarning anchagina tekshirilgan xillaridan: CaMg (СО
3
)
2
kamida 50% bo'lgan ohakli 
dolomitni, CaMg (СО
3
)
2
kamida 5% bo'lgan dolomitlashgan ohaktoshni ko'rsatish mumkin. 
Oddiy ko'z bilan dolomitni ohaktoshdan ko'pincha ajratib bo'lmaydi. Dolomitga quyidagi 
belgilar xosdir. Maydalangan dolomit sovuq NCl da qaynaydi. Buning uchun jinsning pichoq 
bilan qirib, kichkina kukun to'plami hosil qilinadi va unga NCl tomiziladi. Dolomitning bo'lagi 
qizdirilgan NCl da “qaynaydi”. NCl bo'lmagan taqdirda uni sirka kislotasi bilan almashtirish 
mumkin, lekin bu kislota dolomitga ta'sir kilmay, balki ohaktoshga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. 
Bundan tashqari, chig’anoqsimon sinish bo'lmay, g’adir-budir, mayda qum donalaridek, unsimon 
sinishning bo'lishi dolomitga xosdir. Dolomitning darzlarida ko'pincha dolomit uni deb 
ataladigan, oqish, sarg’ish yoki oq chang yig’ilib qoladi. Dolomitlar struktura va teksturasiga 
qarab juda xilma-xil bo'ladi. Bularning ichida donador - kristallangan (qandga o'xshash) 

---

marmarsimon dolomit, afanitli dolomit, qumsimon, yumshoq unga o'xshash katakli dolomitlar va 
boshqalar uchraydi. Dolomitlarning rangi odatda oq, sarg’ish yoki kulrang bo'ladi.