3-mavzu: qadimgi turkiy til leksikasi ma’ruza rejasi

Sinonimlar.VI-XIV asrlarda yaratilgan yozma obidalarda sinonimlar ko‘p qo‘llangan. Bu hodisa qadimgi turkiy til lug‘at sostavining rang-barang bo‘lganligidan dalolat beradi. Sinonimlar turli stilistik maqsadlarda qo‘llanganligi bilan xarakterlanadi.
Bu davrda sinonim so‘zlar, hozirgi turkiy tillarda bo‘lganidek, ot, sifat, fe’l, ravish kabi mustaqil so‘z turkumlari, shuningdek, ko‘makchi, bog‘lovchi hamda modal so‘zlar doirasida uchraydi. Ammo ot so‘z turkumiga nisbatan sifatlarda kamroq, fe’lga ko‘ra ravish so‘z turkumida kamroqdir. Bog‘lovchilarga nisbatan ko‘makchilarda ko‘proq va bog‘lovchilarga nisbatan modal so‘zlarda ozroq.
VI-XIV asrlar yozma obidalaridagi sinonim so‘zlar quyidagicha o‘ziga xos xususiyatlarga ega:

1. 
   Bir gruppa sinonim so‘zlar borki, ular mazmunan bir-biriga juda yaqin. Bu kabi sinonimlar biri o‘rnida ikkinchisi bemalol qo‘llanavergan, sezilarli stilistik farq bo‘lmagan.
   

Masalan: mal, tavar; ud, sïg‘ïr; tigin, bek, qan va shu kabilar: Esizke ne kuluk kerek mal (Qb).
2. Yozma obidalarda sinonimik gruppani tashkil etuvchi so‘zlar orasida omonimik xususiyatiga ega bo‘lgan so‘zlar ham uchraydi. Bunday gruppaga ashïq, yar; ot, alav; kek, asman va boshqa shunga o‘xshash so‘zlarni ko‘rsatish mumkin.
3. Qardosh bo‘lmagan tillardan o‘zlashtirilgan sinonim so‘zlar kam qo‘llanilgan.
Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, sinonim boshqa tillardan tashqari, qarindosh tillardan va dialektlardan ko‘proq so‘z olish hisobiga yuzagan kelgan.
VI-XIV asrlarda yaratilgan yozma obidalar tilida qo‘llanilgan sinonim so‘zlarni quyidagicha gruppalashtirish mumkin:
Ikki yoki uch so‘z sinonimik qatorini hosil qiladi. Bunday sinonim so‘zlarga әl, qol; әr, kisi; kabilarni ko‘rsatish mumkin: Әgu alp kisig (Kt); Yәti yүz әr bolup (Kt);
Shuningdek, olu, yitu, qaza; xatun, uzun tonlug‘, urag‘ut;, balïq; tuzaq, ilmaq, qismaq kabilar mansub. Masalan; Iki shud birlә olu yitu qazg‘antïm (Kt).
To‘rt so‘z sinonimik qatorini hosil qiladi. Bu turga ash, bog‘uz, yei tamaq, ag‘ï, adïz, boktar, tupu (tepa) kabi so‘zlarni ko‘rsatish mumkin. Masalan; Ul qar qamug‘ qïshïn inәr, ashlïg‘ tarïg‘ anïg‘ oңәr(Kt).