3-mavzu: qadimgi turkiy til leksikasi ma’ruza rejasi

Etnonimlar. XI-XIX asrlarda O‘rta Osiyo, Qozog‘iston va Sibirь, shuningdek, boshqa hududlarda yashagan turkiy xalqlarning etnik sostavi juda xilma-xil bo‘lgan. Yozma obidalarning guvohlik berishicha, bu territoriyalarda yashagan urug‘ va qabilalarda madaniy yuksalish eramizdan ilgariroq boshlangan. Yozma obidalarda arg‘u (Kt), basmil (Kt), qarluq (Bh), og‘uz (Kt), tatar (Kt), tolio, turk (To‘n), usun, chigil (Bh) kabi turkiy urug‘ va qabilalar bilan birga avar, qitaniy, tabg‘ach, tangut, tatabï (Kt.) taziq (tojik) (Kt), izgil, sog‘d (Kt) kabi turkiy bo‘lmagan qabilalar ham uchraydi.
Shuni alohida qayd qilish kerakki, turkiy va turkiy bo‘lmagan urug‘, qabilalar nomlarini aniqlash, ularni leksik-semantik tomondan tahlil qilish juda qiyin vazifadir. Chunki buning uchun etimologik kuzatishlar olib borish talab qilinadi.
Turkiy va turkiy bo‘lmagan urug‘, qabilalar to‘g‘risida ilk ma’lumotlar yana Mahmud Qoshg‘ariyning «Devoni»da o‘z ifodasini topgan. Uning ta’kidlashicha, o‘g‘uzlar turklarning bir qabilasi bo‘lib, ular ikki urug‘dir. Har bir urug‘ o‘z mollariga ma’lum bir tamg‘ani qo‘yganlar. Ana shu o‘zlari qabul qilgan tamg‘alar asosida urug‘ nomlarini ataganlar. Demak, bundan xulosa kelib chiqadiki, qadimgi davrlarda har bir urug‘ va qabilaning o‘ziga xos tug‘i (bayrog‘i) bo‘lgan, shu bayroqqa qo‘yilgan belgi ham o‘sha urug‘ yoki qabilini nomlab kelgan. Kuli chur bitikida «uch tug‘di bayroq» iborasi ham bor. Keyingi yillarda etnonim, mikroetnonim, avtoetnonim, elloetnonim, tipologik etnonimlar sohasida yozilgan maqolalarda ham turkiy urug‘ va qabilalar to‘g‘risida qiziqarli ma’lumotlar bayon qilingan.
Turkiy urug‘ va qabilalar nomlari leksik-semantik jihatdan quyidagilarga asoslangan bo‘lishi mumkin:
Biror urug‘ va qabilalar tarqalganda, xususan boshqa joylarga borib joylashganda, o‘zlari ilgari qanday nom olgan bo‘lsalar, shu nom bilan ataganlar. Masalan: neymen (Ung), qarluq (Ung), qïpchaq (Ung), hozirgi ayrim toponimlarda ham urug‘ nomlari saqlanib qolgan.
Ba’zi urug‘ va qabilalar o‘zlarini o‘sha yashab turgan joy nomlari bilan yuritganlar. Masalan: Az (To‘n), To‘lis.
Har bir urug‘ va qabilalar nomi o‘z bayrog‘idagi tag‘ma nomi bilan atalgan. Masalan: Tamg‘alï (Ung), Qazyaqli (Ung), Tuyaqlï (Ung).