3-mavzu: Pedagogik texnologiyalarning ta'lim jarayonida tutgan o’rni

 

      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ta'lim 

texnolo-

giyasi 

nazariya-

sining 

rivojla-

nish 

bosqich-

lari          

1-bosqich  

 

XX asrnig 30 yillari. 

T T-o'quv mashg'ulotlarini aniq va 

samarali tashkil etishda 

ko'maklashuvchi usul va vositalar 

yig'indisi  

(pedagogik texnika) 

2-bosqich   

XX asrnig 50 yillari. 

Ta'lim jarayonida texnik vositalarni 

(TV) qo'llash, ularning 

imkoniyatlarini takomillashtirish,  

axborot siqimini kengaytirish, 

axborotlarni uzatish xizmatini 

sifatli tashkil etish, o'quvchi  

faoliyatini individuallashtirish 

 

  3-bosqich  

XX asrnig 60 yillari  

Ta'lim maqsadlarining aniqlanishi, 

ta'lim jarayonini umumiy loyihalash 

hamda uni  

samaradorligini oshirish, ta'lim 

maqsadining natijalanganligini 

o’rganish, faoliyat natijalarini  

ta?lil etish. 

 

25 

60-yillar o’rtalarida bu tushunchaning mazmuni chet ellarda pedagogik nashrlarda 

va  xalqaro  konferensiyalarda  keng  muhokama  etildi,  natijada  ushbu  sohada  turli 

mamlakatlarda  (AQSh,  Angliya,  Yaponiya,  Fransiya,  Italiya,  Vengriya)  va  darajasiga 

qarab uni talqin qilish ikki yo’nalishi belgilandi. 

Birinchi  yo’nalish    tarafdorlari  texnik  vositalar  va  dasturlashtirilgan  o’qitish 

vositalarini qo’llash zarurligini ta'kidladilar (technology in education). 

Ikkinchi  yo’nalish  tarafdorlari  esa  o’quv  jarayonini  tashkil  etish  samaradorligini 

oshirish  va  pedagogik  g’oyalarning  texnikaning  keskin  rivojlanishidan  ortda  qolishini 

yo’qotish muhim deb hisobladilar. Shunday qilib 1-yo’nalish "o’qitishda texnik vositalar" 

sifatida belgilandi, biz biroz keyinroq yuzaga kelgan 2-yo’nalish "o’qitish texnologiyasi" 

yoki "o’quv jarayoni texnologiyasi" sifatida belgilandi. 

70-yillarning  boshlarida  turli  xildagi  o’quv  uskunalarini  va  o’quv    vositalarini  

modernizasiyalashtirish  zarurligi  anglab  yetildi.  Bularsiz  o’qitishning  sifatliligi  va 

samaradorligiga erishib bo’lmas edi. 

60-yillar  o’rtalari  va  70-yillarning  boshlarida  AQSh,  Angliya,  Yaponiya,  Italiya 

kabi  yuksak  rivojlangan  davlatlarda  pedagogik  texnologiyalar  masalalari  bilan 

shug’ullanuvi jurnallar nashr etilar edi, keyinchalik bu muammo bilan ixtisoslashtirilgan 

tashkilotlar va markazlar shug’ullana boshlaydi.  

Xususan,  Yaponiyada    pedagogik  texnologiyalar  muammolari  bilan  4  ta  ilmiy 

tashkilotlar  shug’ullanadi.  1967  yilda  "Pedagogik  texnologiyalar  bo’yicha  Milliy 

kengash"  tashkil  etildi,  uning  filiallari  22  ta  davlat  universitetlarida  joylashtirilgan.  

Vengriya    -  1973  yili  o’qitish  texnologiyasi  Davlat  Markazi  tashkil  etildi.  Shu  o’rinda 

Vengriya olimi L. Salai "o’qitish texnologiyasi" tushunchasiga rejalashtirish, maqsadlarni 

taxlil  qilish,  o’quv-tarbiyaviy  ishlar  jarayonini  ilmiy  tashkil  etish,  samaradorligini 

oshirish  maqsadida  eng  muhim    vosita  va  materiallarni  tanlashni  kiritib,    o’qitish 

jarayonini  tashkil  etuvchilarni  doirasini  ancha  kengaytirdi.  E.  Bisterski  va  J.  Sellerlar 

(AqSh) to’plagan ma'lumotlar bo’yicha  o’qitish texnikasi faqatgina yordamchi vosita va 

yangi  sistemadan  iborat  bo’libgina  qolmay,  balki  o’qish  jarayoni  tashkiliy  shaklini, 

metodi  va  mazmunini  o’zgartirib  uning  rivojlanishida  katta  rol  o’ynaydi.  Bu  esa  o’z 

navbatida o’qituvchilar va o’quvchilar pedagogik fikrlashlariga katta ta'sir ko’rsatdi. 

 

 

26 

    Pedagogik texnologiya tushunchasining shakllanishi va rivojlanishi tarixida turli 

qarashlar  mavjud  bo’lib:  u  texnik  vositalar  haqidagi  ta'limot  deb  hamda  o’qitish 

jarayonini  loyiqalashtirilgan  holda  izchil  va  muntazam  tashkil  etish  deb  talqin  qilingan. 

Ayrim  mualliflar  esa  o’qitish  texnologiyalariga  fan  va  san'at  oralig’idagi  fan  deb 

qaraydilar, boshqalari uni loyihalash bilan bog’laydilar.  

Shunday qilib, ba'zi yondashuvlarda pedagogik texnologiyalar o’qitishning barcha 

vositalarini qamrab olgan qandaydir jihozlash sifatida ham belgilanadi. Unda texnologiya 

o’quv jarayonini texniklashtirishni taqozo qiladi. 

Boshqa  yondashuvda  esa  texnologiyaga  ta'lim  amaliyotini  yangi  yoki 

zamonaviylashtirilgan  bilimlar  bilan  ta'minlashning  usuli  sifatida  qarashga  imkoniyat 

beradi.  Bunda  texnologiyaga  ta'limning  ilmiy  tamoyillari  va  amaliyotini  tatbiq  etish 

sifatida qaraladi. 

Texnologiya tushunchasi 60-yillardagi Amerika va qarbiy Yevropada ta'limni isloh 

qilinishi  bilan  bog’liq  ravishda  kirib  keldi.  B.  Blum,  J.  Keroll,  P.Ya.  Galperin,  V.I. 

Davidov,  N.A.  Menchinskaya,  Z.I.  Kalmikova,  L.I.  Zankov  texnologiyalari  mashxur. 

O’qitishni  tashkil  qilishning  texnologik  yondashuvlari  V.P.  Bespalko,  N.F.  Talizina, 

L.M. Fridman, Yu.N. Kulyutkina, G.S. Suxobskoy, T.V. Kudryavsev, A.M. Matyushkin, 

M.I. Maxmutov kabi aksariyat psixolog va didaktikachilarga taalluqlidir. 

Texnologik  yondashuvlar  tahlili  shuni  ko’rsatadiki,  aksariyat  o’qitish 

texnologiyalari  bo’sh  texnologiyalanganligi  bo’yicha  qolib  ketmoqda.  Bir  qator 

texnologiyalarda 

nazariy 

asoslar 

kuchaytirilgan, 

amaliy 

tomoni 

u 

qadar 

oydinlashtirilmagan. 

T.  Ballo  texnologiyaning  bir  tomonini,  ya'ni  o’qitishda  topshiriqli  yondashuvni 

yoritadi.  Boshqalarida  yo  kompyuter  orqali  dasturlashtirilgan  o’qitish  yoki  o’qitishning 

muammoli tuzilmasi ajralib turadi. 

L.V.  Zankov,  T.Ya.  Galperin,  V.I.  Davidov  tadqiqotlarida  bosqichli  o’qitishning 

yaxlit texnologiyalari haqida fikr yuritiladi. 

1. Pedagogik texnologiyada hali ko’p aniqlanmagan masalalar bor. Bu muammoni 

tadqiq etish o’qitish texnologiyasining tushunchasi va  metodologik  mohiyatini  aniqlash 

bilan bog’liq. 

 

27 

Pedagogik texnologiya o’ziga xos va potensial yaratiladigan pedagogik natijalarga 

erishish  uchun  pedagogik  tizimning  barcha  tashkiliy  tomonlariga  aloqador  nazariy  va 

amaliy (ta'lim tizimi doirasida) tadqiqotlar sohasi sifatida belgilanadi. 

 Hozir  kungacha  "pedagogik  texnologiya"  tushunchasiga  pedagog-psixolog, 

didaktik  olimlar  tomonidan    bir  qancha  ta'riflar  shakllantirilgan  bo’lib,  quyida  ularning 

ba'zilarini keltirib o’tamiz. 

Pedagog olimlar tomonidan pedagogik texnologiyaga berilgan ta'riflar: 

 

Pedagog olimlar    PTga berilgan ta'riflar 

V.P. Bespalko: 

"PT  -  bu    o'qituvchi  mahoratiga  bog'liq  bo'lmagan  holda 

pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan o'quvchi shaxsini 

shakllantirish jarayoni loyihasidir" 

V.M. Monaxov: 

 

"PT  -  avvaldan  rejalashtirilgan  natijalarga  olib  boruvchi    va 

bajarilishi shart bo’lgan tartibli amallar tizimidir" 

V.M. Klarin: 

 

"PT  -o'quv  jarayoniga  texnologik  yondashgan  holda,  oldindan 

belgilab  olingan  maqsad  ko'rsatkichlardan  kelib  chiqib,  o'quv 

jarayonini loyihalashdir" 

N.Sayidahmedo

v va 

 M. Ochilovlar 

 

"PT  -  bu  o'qituvchi  (tarbiyachi)ning  o'qitish  (tarbiya)  vositalari 

yordamida  o'quvchi  (talaba)larga  muayyan  sharoitda  ta'sir 

ko’rsatishi  va  bu  faoliyat  mahsuli  sifatida  ularda  oldindan 

belgilangan shaxs sifatlarini intensiv shakllan-tirish jarayonidir" 

I.Y. Larner: 

 

"PT - o'quvchilar xarakatlarida aks etgan o'qitish natijalari orqali 

ishonchli 

anglab 

olinadigan, 

aniqlanadigan 

maqsadni 

ifodalaydi" 

B.L. Farberman: 

 

"PT 

- 

ta'lim 

jarayoniga 

yangicha 

yondashuv 

bo'lib, 

pedagogikada ijtimoiy-muhandislik ongi ifodasidir U pedagogik 

jarayonni  texnika  imkoniyatlari  va  insonning  texnikaviy 

tafakkuri  asosida  standart  holga  solib,  uning  optimal  loyihasini 

tuzib chiqish bilan bog'liq ijtimoiy xodisadir" 

YNESKO 

"PT  -  ta'lim  shakllarini  optimallashtirish  maqsadida  iqitish  va 

 

28 

olimlari: 

 

bilimlarni  o’zlashtirish jarayonining inson saloqiyati va texnik 

resurslarni  qo’llash,  ularning  o’zaro  ta'sirini  aniqlashga  imkon 

beradigan tizimli metodlar majmuasidir" 

 

Bu  ta'riflar  tahlilidan  pedagogik  texnologiya    natijani  qo'lga  kiritish  uchun  ta'lim 

doirasida  zarur  bo’lgan  vositalar  tizimini  rejalashtirish  va  tatbiq  etish  degan  xulosaga 

kelish mumkin. 

Ta'lim  texnologiyasi  deganda  ta'limning  belgilangan  maqsadi  va  talabaning  bilim 

darajasiga ko’ra o'quv faoliyatini boshqarishning nazariy loyihasi va pedagogik tizimning 

amalda bo’lishini ta'minlovchi zarur vositalar tizimi tushuniladi. 

Ta'lim  texnologiyali  muammolari,  mualliflik  maktablari  va  o'qituvchi-

novatorlarning ulkan tajribalari doimiy ravishda umumlashtirishni va sistemalashtirishni 

talab  etadi.  Sistemani  tashkil  etuvchi  poydevor  asosi  sifatida  pedagogika  uchun  yangi 

bo’lgan  tushunchadan  foydalanish  maqsadga  muvofiq bo'ladi  -    pedagogik  jarayonlarni 

taxlil  qilish  va  loyihalashtirishga  yangicha  "texnologik"  yondoshish  va  "texnologiya". 

Pedagogik  texnologiya  tushunchasi  pedagogik  leksikaga  mustahkam  kirib  keldi.Ammo 

uni  tushunish  va  ishlatishda  turlicha  o'qishlar  katta  farqi  bor.  Bugungi  kunga  kelib 

pedagogik  texnologiya  tushunchasini  300  dan  ortiq  ifodalanishi  mavjud.Pedagogik 

texnologiya mezonlari, aspektlari va qo'llanilish darajalari. 

"Pedagogik texnologiya" lar  uchta aspektlar bilan taqdim etiladi:  

(3-chizma)