3-Mavzu. Mehnat taqsimoti va kooperasiyasi

O’t o’chiruvchilar va soliqchilik xizmati xodimlari (qorovullar guruhi)
Ishchilar ishlab chiqarishning asosini tashkil etuvchi xodimlar bo’lib, ishlab chiqarish jarayonida bevosita qatnashadilar. Ular mahsulot ishlab chiqarishda asosiy va yordamchi ishlarni bajaradilar. Shunga ko’ra, ular asosiy va yordamchi ishchilarga bo’linadilar. Asosiy ishchilar korxonaning asosiy mahsulotini ishlab chiqarish bilan, yordamchi ishchilar esa asosiy ishlab chiqarishni uzluksiz borishini ta’minlash bilan shug’ullanadilar. Masalan, tikuvchilik korxonalari uchun tikuvchilar, bichuvchilar va boshqalar - asosiy ishchi, ta’mirlovchilar, nazoratchilar va boshqalar - yordamchi ishchilardir.
Umumiy boshqaruv va texnik rahbarlik vazifalarini bajaruvchi muxandis-texnik xodimlarning funksional guruhi korxonada muhim o’rinni egallaydi.
Muxandis-texnik xodimlar texnologik jarayonlarni tayyorlash va ularga rahbarlik qilish, ishlab chiqarishni tashkil qilish masalalari bilan shug’ullanuvchi mutaxassislardir.
Xizmatchilarga ishlab chiqarish bilan bevosita bog’liq bo’lmagan ma’muriy-xo’jalik ishlarini bajaruvchilar, buxgalteriya-hisoblash, statistika, korxona ta’minoti, tayyor mahsulotlarni sotish, moliya va boshqa shunga o’xshash vazifalarni bajaruvchi xodimlar kiradi.
Shogirdlar - bular ishlab chiqarish operatsiyalarini amaliy ravishda o’rganuvchi shaxslar bo’lib, ma’lum vaqt o’tishi bilan ishchi kategoriyalariga o’tadilar.
Kichik xizmatchilarga korxonaning ishlab chiqarish, noishlab chiqarish xonalarini, fabrika hududini tozalash va isitish bilan band bo’lgan xodimlari kiradi.
O’t o’chirish va soqchilar kategoriyasiga - harbiylashtirilgan, qurolli qorovul, professional o’t o’chiruvchilar kiradi.
Shunday qilib, korxonada vazifaviy mehnat taqsimoti alohida xodimlarning ishlab chiqarishdagi o’rniga qarab ajralishini taqozo etadi. Mehnatni ilmiy tashkil qilishning jiddiy masalasi - bu vazifaviy guruhlar sonidagi oqilona nisbatlarni belgilashdir.
Shuni qayd etish kerakki, vazifaviy mehnat taqsimoti ishlab chiqarish samaradorligining ham oshirishga, ham tushib ketishiga olib kelishi mumkin. Masalan, asosiy ishchini mehnat predmetlarini, asboblarini, tayyor mahsulotni tashishdan ozod etib, uning asosiy ish vaqtini salmog’ini oshirish mumkin. Bu o’z navbatida mashina va uskunalarni foydalanishni yaxshilaydi va ishchilarning ish samaradorligi oshadi. Yordamchi ishchilarni yordamchi ishlarni bajarishga ixtisoslashuvi asosiy ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatishni yaxshilaydi va ishonchliroq bo’lishini ta’minlaydi. Ammo vazifaviy mehnat taqsimoti tor ixtisoslashgan yordamchi vazifalarni bajaruvchi ishchilarning ish vaqti fondidan to’liq foydalanmasligiga olib kelishi mumkin. Ishlab chiqarish davrini qisqartirishda umumiy mehnat sarfi ko’payishi mumkin. Bu qarama-qarshi ta’sir etuvchi omillar vazifaviy mehnat taqsimotining yana ham oqilona shakllarini belgilash zaruriyatini keltirib chiqaradi. Ularni oqilonalashtirish darajasi ish vaqtidan foydalanish ko’rsatkichi yoki ishlab chiqarish davri davomiyligi va operativ vaqt salmog’ining o’zgarishi bilan aniqlanadi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, vazifaviy mehnat taqsimotini afzalligi xodimlar mehnatini ixtisoslashtirish asosida ish unumining ortishidir. Vazifalar doirasi cheklangan bo’lgani uchun ularni ko’p marta takrorlash natijasida ishchilar ularni bajarishga moslashib qoladilar, kerakli xarakatlarni avtomatik ravishda bajarishga ko’nikadilar, eng mukammal ish usullarini topish asosida vaqt va kuchni tejash imkoniyati yaratiladi.
Lekin vazifaviy mehnat taqsimotining ijtimoiy kamchiligi - bu ishchi mehnatini mazmundorlikdan, ijodiy elementlardan butunlay maxrum qilishdir, bunda mehnatning qiziqarligi qolmaydi va u insonning birinchi xayotiy ehtiyojiga aylanishiga to’sqinlik qiladi.
Shunga ko’ra, mehnatni ilmiy tashkil qilish asosida korxonalarning turlari, ishlab chiqarish ko’lami, ixtisoslashganlik darajasiga ko’ra vazifaviy mehnat taqsimotini to’g’ri tanlash va ishlab chiqarishga xizmat etish kerak.
U yoki bu vazifa bo’yicha ishlarni muntazam bajarishi natijasida ijro etuvchilarning kasblari va mutaxassisliklari shakllantiriladi. Masalan, poyafzal korxonalarida detallarni qirqish, ularga ishlov berish bichuvchilar tomonidan, yuk tashish ishlatiladigan mexanizmlarga ko’ra yuk tashuvchilar-haydovchilar, mashina ta’mirlash mexanik sozlovchilar tomonidan amalga oshiriladi.
Shunday qilib, vazifaviy guruh tarkibiga kirgan ishchilar o’rtasida ularning kasblari (mutaxassisligi)ga, ishlarni bajarish texnologiyasi xarakteriga ko’ra mehnat taqsimoti amalga oshiriladi. Bunday mehnat taqsimoti texnologik yoki kasbiy mehnat taqsimoti deb ataladi.
Texnologik mehnat taqsimoti - bu ishlab chiqarish jarayonini bosqichlarga, ish turlariga va operatsiyalarga qarab taqsimlanishiga aytiladi. Texnologik mehnat taqsimoti asosida ishchilarning kasblari belgilanadi: tikuvchi, to’quvchi, yigiruvchi, bichuvchi, pardozlovchi va boshqalar.
Texnologik (kasbiy) mehnat taqsimoti ikki shaklda namoyon bo’ladi. Birinchisi, ishchi mahsulot ishlab chiqarishda uni ma’lum bir detalini tayyorlashga ixtisoslashadi, buni predmetli yoki detalli mehnat taqsimoti deyiladi. Ikkinchisi, ishchi texnologik jarayonning ma’lum bir operatsiyasini bajarishga ixtisoslashadi, buni operatsiyali mehnat taqsimoti deb ataladi.
Texnologik mehnat taqsimoti ishlab chiqarish jarayonini ixtisoslashtirish uchun imkon yaratadi, ishchilarning ko’nikma va malakalarini oshiradi, mahsulot sifati yaxshilanadi, mahsulotga bo’lgan talab ortadi, ishchilarning unumdorligi oshishi bilan bir qatorda korxonaning moliyaviy ahvoli ham yaxshilanadi.
Har bir kasbiy guruh ichida ishchilar o’rtasida ularning malakasiga qarab mehnat taqsimoti amalga oshiriladi (ishchilarda berilgan tarif darajasiga muvofiq, muxandis-texnik xodimlar va xizmatchilarda - egallangan mansabiga muvofiq). Mehnat taqsimotining bu turi malakali deb ataladi.
Malakali mehnat taqsimoti alohida ishchi guruhlarining mahorati, bilimi va kasbiy bilimlari darajasiga qarab ajralib qolishlarini taqozo etadi, ya’ni ijrochilar o’rtasidagi ular malakasi darajasiga muvofiq mehnat taqsimoti bo’lib kelib chiqadi.
Ishchilarning malakali mehnat taqsimoti asosida ular tomonidan u yoki bu ish bo’yicha mehnat vazifalarini bajarilishining tarif darajasiga muvofiq aks etadigan murakkabligi yotadi. Muxandis-texnik xodim va xizmatchilarning malakali mehnat taqsimotida boshqarishda bajariladigan vazifalar va ishlarning murakkabligi va ma’suliyatliligi hisobga olinadi. Shu asosda ishlab chiqarish bo’linmalari va boshqaruv apparati ichida faoliyat turi bo’yicha (rahbarlar, mutaxassislar va texnik ijrochilar), shu bilan birga bajariladigan ishlarning murakkabligi va ma’suliyatliligi, ya’ni mos malakali guruhlar va mansablar bo’yicha xodimlar soni o’rtasida oqilona proporsiyalar ta’minlanadi.
Malakali mutaxassislardan foydalanishni yaxshilash maqsadida ularning soni va xizmat ko’rsatuvchi xodimlar o’rtasidagi to’g’ri nisbatni aniqlash muhimdir. Shakllarning turkumlanishi 1.3-rasmda ko’rsatilgan.
Rasmda ko’rsatilganidek, korxonalarda mehnat taqsimoti uchta yo’nalish bo’yicha amalga oshiriladi. Korxona xodimlari vazifaviy mehnat tasimoti bir-birlaridan farqlansalar, ishchilar esa texnologik va malakali mehnat taqsimoti bo’yicha bir-birlaridan farqlanadilar.
Operatsiyali mehnat taqsimoti - vazifaviy mehnat taqsimotining xususiy holi bo’lib, u texnik va iqtisodiy talablar (texnologik jihozlardan, ishchilarning ish vaqti va malakalaridan samarali foydalanish, ishlash darajasining yuksak aniqligi va boshqalar)ga amal qilgan holda ishlab chiqarish jarayonini tarkibiy qismlarga - operatsiyalarga ajratishga asoslangan.
Operatsiya - bu ishlab chiqarish jarayonining bir qismi bo’lib, bir ish o’rnida texnologik jihozlarni qayta sozlamay, maxsus mehnat vositalari yordamida ixtisoslashgan ishchilar tomonidan mehnat predmetlariga ta’sir o’tkazishdir. Mehnat predmetlariga ta’sir ko’rsatilishiga va ishlab chiqarish operatsiyalarining bajarilish maqsadiga ko’ra operatsiyalar quyidagi turlarga ajratiladi:
- texnologik operatsiyalar - uni bajarish asosida mehnat predmetlarining xususiyatlari (shakli) o’zgaradi, bir turdan ikkinchisiga aylanadi;
- nazorat operatsiyalari - ularni bajarish davomida mehnat predmetlarining shakli o’zgarmaydi, balki ularni texnik shartlar, standartlar talabiga mos kelishi belgilanadi;
- transport operatsiyalari - mehnat predmetlarini xususiyatlarini o’zgartirmagan holda, ularni ishlab chiqarish jarayoniga mos holda bir joydan ikkinchisiga o’tkazishga aytiladi;