3. маъруза матни 1-боб. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг предмети ва унинг ўзига хос хусусиятлари

Бухоро Халқ Совет Республикасининг сиёсий тузуми. 1918 йилнинг сентябр ойида Россия К(б)П дастурини тан олган Бухоро коммунистик партияси вужудга келди. Бу партия ўз олдига амир ҳокимиятини инқилобий йўл билан ағдариб ташлаш ва Бухоро Халқ Совет Республикасини тузишни мақсад қилиб қўйган. Бухоро амирлик ҳукумати Туркфронт қўшини ва қўзғалган халқ ҳамкорлигида 1920 йил сентябрь ойида амалга оширилган «инқилоб» орқали ағдариб ташланди. Унинг ўрнига янги шаклдаги давлат - Бухоро Халқ Совет Республикаси ташкил қилинди.
БХСР Конституцияси 1921 йилнинг 23 сентябрида Умумбухоро Советларининг II қурултойида қабул қилинди. У кириш, 5 бўлим, 16 боб, 79 моддадан иборат бўлган. Унда давлат тузилиши, фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликлари, сайлов ҳуқуқи (20 ёш) ва бошқа барча ҳолатлар ўз аксини топган. Конституцияда мустаҳкамланган ва Совет Россияси томонидан эълон қилинган кўплаб декретларда кўрсатилган принциплар бажарилмаган. 1921 йилнинг 3 ноябридан Туркия миссияси Бухорода ўз фаолиятини бошлаган. Шу муносабат билан Совет Россиясининг тазйиқи орқали БХСР Конституцияси ҳаракатдан тўхтатилди.
Бухоро Халқ Совет Республикасининг олий давлат ҳокимият органи 350 нафар халқ вакилидан иборат Бутунбухоро советлари қурултойи ҳисобланган. У Умумбухоро Марказий Ижроия Қўмитаси томонидан бир йилда бир марта чақирилган. Қурултойлар орасидаги даврда республикада олий қонунчилик, фармойиш ва назорат қилувчи орган бўлиб, Умумбухоро Марказий Ижроия Қўмитаси ҳисобланган. У сессиялар тариқасида иш кўриб, икки ойда бир марта чақирилган. Халқ Нозирлар Кенгаши фаолияти устидан назоратни ҳам амалга оширган. МИҚ нинг сессиялари орасидаги даврда республика олий ҳокимияти органи МИҚ Раёсати ҳисобланган. Раёсат республика ҳукумати - Халқ Нозирлар Кенгашининг барча қарорларини тасдиқлаган ва бекор қилган.
Республика ҳукумати - ХНК Умумбухоро МИҚ томонидан ХНК раиси, унинг иккита ўринбосари ва турли тармоқ халқ нозирлари таркибида тузилган. ХНК давлат бошқарувининг олий органи бўлиб, ижро-фармойиш соҳасида кенг ваколатга эга бўлган. Нозирлар ўз фаолиятларини якка тартибда амалга оширганлар.
Жойлардаги ҳокимият органлари вилоят, туман, кент халқ депутатларининг кенгашлари, уларнинг ижроия қўмиталари, қўмитаси раиси ва раёсатлари ҳокимиятни амалга оширган.
БХСРда одил судлов халқ қози судлари, олий кассация инстанцияси сифатида халқ судлари кенгаши томонидан амалга оширилган. Улар маҳаллий инқилобий қўмиталар томонидан сайлаш йўли билан ташкил қилинган. 1924 йилда қабул қилинган «БХСР суд тузилиши тўғрисидаги Низом»га кўра суд тизими ўзгартирилди. Унга кўра суд тизими шаҳар, туман ва кентлардаги халқ ва қози судлари, округ судлари (иккинчи инстанция) ҳамда олий суд (олий назорат) органидан иборат тартибда ташкил этилди.
Шу билар бир қаторда ҳарбий жиноятларни кўриб чиқувчи ҳарбий трибуналлар ва давлат органлари ўртасида вужудга келувчи мулкий низоларни кўриб чиқувчи давлат арбитраж қўмитаси мавжуд бўлган. Олий суд пленуми барча суд органларига кўрсатмалар берган, қонунларни шарҳлаган, суд амалиётини умумлаштириш билан шуғулланган. Ушбу судлар билан бир қаторда махсус ташкил қилинган, олий ҳарбий инқилобий трибунал мавжуд бўлиб, у «инқилобга» қарши жиноятларни кўриб чиққан.

1922. 
      йил 5 январда «БХСР суд тизими тўғрисида Низом» қабул қилинган. Бу низомга мувофиқ амалдаги суд тизимини қайта ташкил этилади. Халқ ва қозилик судларида эса халқ маслаҳатчиларининг иштирок этиши жорий этилади.
      

БХСР ва ХХСРлари ички ишлар органлари. Бухоро ва Хоразм Халқ Совет республикаларида милиция органларининг яратилиш ва ривожланиш тарихи ўзига хос хусусиятга эга. Хоразм ва Бухоро халқ республикалари мавжуд бўлган дастлабки кунлариданоқ тартибни муҳофаза қилиш идоралари яратила бошланди. Бу идораларга раҳбарлик қилиш учун Бухоро Халқ Совет республикасида Ички ишлар халқ нозирлиги (комиссарлиги) ташкил этилган. У марказий ва маҳаллий ҳокимиятларнинг барча қарорлари ва фармойишлари бажарилишини назорат қилган. Марказий ва маҳаллий маъмурий бошқариш органлари фаолиятини, милиция тузилишини, қамоқхона- ларни бошқарган.
Бухоро республикаси Ички ишлар халқ нозирлиги таркибида қўриқлаш бўлими таъсис этилган. Унинг зиммасига фуқароларнинг шахсий хавфсизлигини таъминлаш ва республикада ўрнатилган давлат тузумига қарши айрим шахслар ёки уюшмалар томонидан қилиниши мумкин бўлган суиқасдларнинг олдини олиш учун милиция маҳкамалари яратиш вазифаси юкланган. Бўлимда учта: сиёсий қидирув (аксилинқилобчиларга қарши кураш), жиноий қидирув (жиноятчиликка қарши кураш) ва милиция (фуқароларнинг шахси ва ҳуқуқларини ҳимоя қилиш) бўлинмалари бор эди.
Хоразм Республикасининг ишчи-деҳқон ҳокимияти 1920 йил 9 апрелда «Мамлакатда милиция бошқармасини таъсис этиш ва Хива шаҳрини ҳимоя қилиш тўғрисида» қарор қабул қилди. Бу қарорга кўра Адлия нозирлиги қошида Милиция бошқармаси таъсис этилди.
Милицияда кадрларнинг етишмаслиги натижада Бухоро Республикаси ҳукумати аҳоли орасида милиция иши мажбуриятини ўташни жорий этишга ундайди. Аҳоли яшайдиган жойлардаги ҳар бир мавзеда оқсоқолларнинг кузатуви остида бир ёки икки киши танлаб олиниб, тартибни сақлаш улар зиммасига юкланган.
Мавзелардан сайлаб қўйилган кишиларнинг фаолияти милиция органлари ёрдами ва назорати остида олиб борилган.
Шундай қилиб, Бухоро Халқ Совет Республикасида ҳокимият ва давлат бошқарув органларининг тизими Россия ва Туркистон АССРнинг давлат органлари асосида тузилган. Янги ташкил қилинган ҳокимият синфийлиги билан характерланиб, ўз олдига фақат ишчи ва камбағал деҳқонлар манфаатини ҳимоя қилиб иш юритган.
Ушбу даврда Бухорода ўзига хос ҳуқуқ тизими шаклланган. Мамлакатда янги ҳокимият органлари томонидан қабул қилинган Конституция ва бошқа қонунлар билан бир қаторда уларга зид бўлмаган шариат нормалари ҳам амалда бўлган. РСФСР жиноят ва жиноят процессуал мажмуалари 1924 йилнинг 24 февралидан бошлаб Бухоро Халқ Совет Республикаси ҳудудида ҳам амал қила бошлаган.
Хоразм ва Бухоро Халқ Совет Республикаларининг асосий ҳуқуқ манбаи сифатида уларнинг конституциялари, Советлар марказий инқилобий (ижроия) қўмиталарнинг декрет (қонун ва фармойиш)лари, Халқ нозирлари кенгашларининг қарорлари ва буйруқлари, нозирликларнинг буйруқлари ва йўриқномалари, маҳаллий шароитдан келиб чиқиб ўзгартириш ва қўшимчалар киритилган РСФСР ва Туркистон АССР қонунлари амал қилган. Мерос, никоҳ ва оила масалаларида бошқа ҳуқуқ манбаларига зид келмаган шариат ва одат нормаларига ҳам таянилган.

2. 
   . Ўзбекистон ССРнинг ташкил топиши ва сиёсий-ҳуқуқий тизими
   

Узбекистон ССРнинг давлати ва ҳуқуқи тарихини юз берган сиёсий-ҳуқуқий ўзгаришларга кўра уч даврга, яъни 1924-1936, 1937­1977 ва 1978-1991 йилларга бўлиб ўрганиш мақсадга мувофиқдир.

1922. 
      йилга келиб Россия болшевиклар коммунистик партияси- нинг Марказий Қўмитаси ва Совет Ҳукумати болшевистик мус- тамлака тизимини янада мустаҳкамлаш учун янги усулни қўл- лаганлар. 1920 йили В.И. Лениннинг Туркистон ўлкасини миллий республикаларга ажратиб юбориш ғояси амалга оширилади. Миллий ҳудудий чегараланиш туфайли мавжуд давлатлар ўрнига янги
      

республикалар ташкил этилди. Урта Осиё ҳудуди янги усулда яна
о о
Россия раҳбарлигида бирлаштирилди. Натижада Урта Осиёда Узбе- кистон ССР ва унинг таркибида Тожикистон АССР, Туркманистон ССР, РСФСР таркибига кирувчи Қора-қирғиз (Қирғизистон) автоном вилояти, Қозоғистон ССР ва унинг таркибида Қорақалпоғистон автоном вилояти ташкил этилган.


Узбекистонни ташкил қилиш юзасидан тузилган Муваққат қўмита 1924 йилнинг 5 декабрида Узбекистоннинг ташкил этил- ганлигини халққа эълон қилди. ТАССР, БХСР ва ХХСР Марказий Ижроия Қўмита сессиялари 1924 йилнинг 18 ноябрида ўз

ҳокимиятларини тугатиш ва ваколатларини Узбекистон инқилобий ҳокимиятига топшириш тўғрисида қарор қабул қилади.
1925 йилнинг май ойида СССР советларининг III Қурултойида Узбекистон ССР ва Туркманистон ССР «ихтиёрий-мажбурий» тарзда СССР таркибига киритилган. Муваққат ишчи-деҳқон ҳукумати - олий қонунчилик, ижро ва фармойиш берувчи орган сифатида ташкил этилган.

1922. 
      йилда Советларнинг I Таъсис съезди Тожик АССРни Узбе­кистон ССРга қўшиш тўғрисида декларация қабул қилди. Тожик АССР маъмурий ҳудудий бўйича 5 та вилоятга эга бўлиб, ўзининг олий ва маҳаллий бошқарув органларига эга эди. 1924 йил 26
      

о
ноябрда УзССР ревкоми Тожикистон АССР муваққат ҳукумати - ревкомини тузиш тўғрисида қарор чиқарди.
о

1922. 
      йилнинг 16 июнидаУзбекистонСоветларинингМарказийИжроияҚўмитанингIVсессиясиреспубликадамаъмурий-ҳудудийрайонлаштиришўтказиштўғрисидақарорқабулқилди. 1926
      

йилнингоктябридаУзбекистонСоветлариМарказийИжроияҚўмитасинингVсессиясиушбулойиҳанитасдиқлади. Бунгакўра, республикадатугатилган 7 тавилоятўрнига 10 та - Қашқадарё, Сурхондарё, Хоразм, Тошкент, Андижон, Қўқон, Хўжанд, Бухоро, УртаЗарафшон, Самарқанд (пойтахт) округлариташкилэтилди.
о
БунданташқариолдингичегараларидоирасидаУзбекистонСоветлариМарказийИжроияҚўмитасигабўйсунадиганКонимехтуманисақланибқолинди.
Узбекистон Конституциясини ишлаб чиқиш учун 26 кишидан иборат комиссия тузилган. Унинг таркибига Тожикистон Мухтор республикаси вакиллари ҳам киритилди. Комиссия ўз ишида
о
Узбекистоннинг ташкил этилган вақтидан буён қабул қилинган
о
конституцион актлардан фойдаланди. «Узбекистон ССРни ташкил
о
этиш тўғрисида»ги, «Узбекистонни СССР таркибига қабул қилиш тўғрисида»ги декларациялар, Марказий Ижроия Қўмита томонидан

1922. 
      йилнинг 22 июлида қабул қилинган ва Узбекистоннинг герби ва байроғини белгилаб берувчи қарорлари Узбекистоннинг 1927 йилги Конституциясига асос қилиб олинди. Конституцион комиссия Конституция лойиқасини ишлаб чиқди ва уни 1926 йилнинг июн ойида Марказий Ижроия Қўмита IV сессиянинг дастлабки муҳокама- сига киритди. IV сессия лойиҳани тасдиқлади ва Советлар 2 съез- дининг тасдиғига киритишга қарор қилди.
      

1922. 
      йилнинг 30-31 мартида Узбекистон ССР советларининг
      

о
қурултойиУзбекистоннингбиринчиконституциясиниқабулқилиштўғрисидақарорқабулқилди.

Узбекистон ССРнинг биринчи конституцияси 8 бўлим, 17 боб ва 114 моддадан иборат бўлган. Биринчи бўлим умумий ҳолатларга бағишланган. Унда Конституциянинг ҳуқуқий асослари, Узбекистон- да ташкил этилган давлатнинг моҳияти, олий ҳокимият органлари-

нинг тизими, Узбекистоннинг собиқ Совет Иттифоқи таркибига ки- риши ҳамда улар ваколатларининг ўзаро белгиланганлиги мустаҳкамланган.
Конституцияга кўра Узбекистон таркибига Тожикистон Мухтор Республика шаклида кирган. Конституция бўйича Узбекистон ССР давлат ҳокимиятининг Олий идораси Узбекистон Советлар қурул- тойи, унинг қурултойлари ўртасидаги даврда Советлар Марказий Ижроия Қўмитаси ва унинг сессиялари орасида Марказий Ижроия Қўмитаси Президиуми этиб белгиланган. Олий бошқарув органи Республика Халқ Комиссарлари Совети ҳисобланади. Маҳаллий ҳокимият идоралари округ ва туманларда Советлар қурултойи, қу- рултойлар ўртасидаги даврда Советларнинг Ижроия қўмиталари этиб белгиланган. Шаҳар ва қўрғонларда Советлар, сессиялар ўртасидаги даврда уларнинг ижроия қўмиталари ва қишлоқларда қишлоқ Советларидан иборат ҳолда акс эттирилган.
Конституция демократик қоидаларни, сиёсий, фуқаровий, шахсий ҳуқуқ ва эркинликларни белгилаган. Жумладан, киши- ларнинг тенг ҳуқуқлилиги, миллати, ирқидан қатъи назар чеклаш- ларга йўл қўйилмаслиги, сиёсий бошпана бериш, кичик миллатлар- нинг ҳақ-ҳуқуқлари ҳимоя қилиниши, уларга ўз она тилларида ўқиш, судда чиқиш, давлат бошқарувида иштирок этиши кабилар кафолат- ланган. Шу билан бир қаторда унда фуқароларнинг мажбуриятлари - меҳнат қилиш мажбурияти, қўлда қурол билан ватанни ҳимоя қилиш ҳар бир фуқаронинг бурчи эканлиги ҳам таъкидлаб ўтилган.
Конституцияга мувофиқ, Узбекистон ўз суверенитетига эга Совет Иттифоқининг тенг ҳуқуқли аъзоси эканлиги, ўз давлат ҳоки- миятини мустақил амалга ошириши, Узбекистон Иттифоқ таркиби- дан эркин чиқиши, Узбекистоннинг ҳудуди унинг розилигисиз ўз- гартирилиши мумкин эмаслиги мустаҳкамланган. Унинг мустақил- лиги Совет Иттифоқи конституцияси билан белгиланган доирада бўлиши ҳам кўзда тутилган.
о
Лекин Узбекистоннинг суверен ҳуқуқлари тўғрисидаги ушбу нормалар фақат қоғоздагини мавжуд бўлиб, марказ ушбу ҳуқуқларни эркин амалга оширишга ҳеч қачон йўл қўймаган. Бу ҳуқуқларни амалга оширишга қаратилган ҳар қандай ҳаракатлар «миллатчилик» ва «халқ душмани» тамғаси билан босилган.

Конституциянинг учинчи бўлими Узбекистоннинг марказий ҳокимиятини ташкил қилиш масаласига бағишланган. Унга кўра Узбекистон марказий ҳокимият тизими Бутунўзбек советларининг
о
қурултойи, Узбекистон Марказий Ижроия қўмитаси, Марказий Ижроия Қўмита Раёсати, Халқ Нозирлар Кенгашидан иборат бўлган. Конституцияда ушбу ҳокимият органларини ташкил қилиш тартиби, тузилиши, уларнинг ваколатлари мустаҳкамланади.
Бутунўзбек советлари қурултойининг мутлақ ваколатлари

жумласига Узбекистон конституциясини қабул қилиш, тўлдириш ва ўзгартириш; Тожикистон Мухтор Республикасининг Конституция­сини тасдиқлаш кирган.
Конституциянинг тўртинчи бўлими Тожикистон Мухтор Респуб- ликасининг ваколатлари, олий давлат ҳокимият органлари тизими,
о
унинг Узбекистон олий ҳокимият органлари ишида иштироки,
о
Узбекистон қонунларининг Тожикистон ҳудудида амал қилиши масалаларига бағишланади.
Маҳаллий ҳокимият органларининг тизими, уларнинг тузилиши, ташкил этиш тартиби, ваколатлари масаласи Конституциянинг бешинчи бўлимида ўз аксини топган. Жойларда ҳокимият округ ва район Советларининг съездлари ва уларнинг ижроия қўмиталарига тегишли бўлган.
Уларнинг ваколатларига юқори турувчи органларнинг қарор- ларини амалга ошириш; ўзига бириктирилган ҳудуднинг маданий ва хўжалик ҳолатини кўтариш; маҳаллий аҳамиятдаги барча масалаларни кўриб чиқиш ва ҳал этиш; маҳаллий бюджетни тузиш ва тасдиқлаш; ҳудудда қонунийликни таъминлаш, давлат тартиби ва ижтимоий хавфсизликни ҳимоя қилиш; умумдавлат аҳамиятига мо- лик масалаларни ўз ташаббуси ёки юқори турувчи орган топшириғи билан муҳокама қилиш кирган.
Конституциянинг олтинчи бўлими советларга сайловлар маса- ласига бағишланган. Унинг алоҳида моддаларида актив ва пассив сайлов ҳуқуқи, сайловларни ўтказиш, сайлов натижаларини текшириш ва бекор қилиш, депутатларни чақириб олиш масалалари ўз аксини топган.
о

1920. 
      йилданбошлабУзбекистонССРдаер-сувислоҳотиўтказилган. Қабулқилинганқаторҳужжатларгамувофиқбарчафуқароларербилан (Фарғонавилоятиучун 7 десятина, ТошкентваСамарқандвилоятлариучун 10 десятинадан) таъминланишилозимбўлиб, ер-сувдавлатфондиниташкилэтган. Мажбурийколлектив- лаштиришоқибатидакоммунистикпартиянингкўрсатмаларибиланеркомиссиялариорқалиминг-минглабўзигатўқваўртаҳолдеҳқонларучйилмуддатгачаозодликданмаҳрумэтилиб, ортиқчаервахўжаликмеҳнатвоситаларимусодараэтилган. Умуманислоҳотларнатижасида 4801 бойхўжаликтугатилган, 23036 хўжа- ликданортиқчаерлартортиболинган, ерфондига 474393 десятинаертушган. Буларнинг ўрнида 864 та жамоа хўжалиги ташкил этилган.
      

Узбекистондабувақтгакелибмамлакатнииндустрлаштириш, электрлаштиришсаноатиниривожлантиришишлариолибборилган. Советдавлатисаноат, савдо, қишлоқхўжалигидантоборахусусийишлабчиқаришнисиқибчиқарабошлади. 1928 йилгакелибсаноатвасавдосоҳасидадавлаттўлиқўзмонополиясиниўрнатди.
УзбекистонССРнинг 1927 йилгиКонституциясиасосидаҳуқуқнингтурлисоҳаларибўйичақаторнорматив-ҳуқуқийҳужжат- ларқабулқилинган. Жумладан, УзбекистонССРнингГражданликКодекси (1927 йил), Гражданлик-процессуалкодекси (1927 йил), Никоҳ, оила, васийликвагражданликҳолатлариниқайдқилишҳақидагикодекс (1928 йил), Ер-сувкодекси (1929 йил), Жиноят- процессуалкодекси (1929 йил) вабошқалар.
Бутунўзбек Советларининг IV қурултойи 1931 йилнинг 28

февралида Узбекистон ССР Конституциясини янги таҳрирда қабул
о
қилди. У Тожикистон Мухтор Республикасининг Узбекистон ҳуду- дидан чиқишини ва пойтахт Самарқанддан Тошкентга кўчирил- ганлигини ҳуқуқий мустаҳкамлади.