3. маъруза матни 1-боб. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг предмети ва унинг ўзига хос хусусиятлари

Ижтимоий хавфлилик ҳуқуқбузарнинг жамият қадрият- ларига тажовуз қилишини, хусусий ва ижтимоий манфаатларни поймол этишини англатади. Ҳуқуқбузарликнинг зарарлилиги ёки хавфлилиги шундаки, у жамият ҳаётининг маромига, ҳуқуқий тартиботга салбий таъсир кўрсатади. Ҳуқуқ бузарлик ижтимоий хавфли хусусиятга эга, яъни муайян зарар келтиради ёки шахс, мулк, давлат, жамият учун хавф туғдиради. Ҳуқуқий адабиётлар- да ножўя хатти-ҳаракат ижтимоий хавфли эканлиги ёкиқонун бузилишининг жуда оғир тури эканлиги ҳақида мунозаралар мавжуд. Фикримизча, қонун бузилишининг ҳар қандай шакли ижтимоий хавфли ҳодисадир.
Ҳуқуққа хилофлилик – ҳуқуқбузарликнинг иккинчи бел- гиси. Бу ўринда сўз қилмиш оқибатида қонун, муайян ҳуқуқий норма талабининг бузилиши тўғрисида бормоқда. Бошқача айт- ганда, ҳуқуқбузар қонунда ёки ҳуқуқ нормасида белгилаб қўйил- ган тақиқни бузиши содир бўлади. Агар бундай тақиқ бўлмаса ва унга зид хатти-ҳаракат амалга оширилмаса, ҳуқуқбузарлик ҳам бўлмайди. Қонун кенгайтирилган ҳолда ёки аналогия бўйича шарҳланиши мумкин эмас. Ҳуқуққа хилофлик – ижтимоий хавф- ли қилмишнинг юридик ифодасидир. Ҳуқуқ бузилиши ҳуқуққа хилофхатти-ҳаракатдир.
Ҳуқуқбузарлик фақат кишилар томонидан содир эти- лади. Ҳуқуқбузарликнинг субъекти сифатида фақат жисмоний шахслар, одамлар тан олинади; жонивор, ҳайвон ва паррандалар ғайриҳуқуқий ҳаракатлари учун юридик жавобгарликка тортил- майди. Ҳуқуқ тарихидан маълумки, ҳайвонлар ҳам баъзи вақтлар- да қонун бузилишининг субъекти бўлиб ҳисобланган. Ўрта аср- ларда баъзи мамлакатларда тўнғизлар, сичқонлар, каламушлар, итлар ва ҳоказо жиноят содир қилганлар, шунга кўра барча юри- дик қоидаларга мувофиқ, уларни суд қилишган: бу ҳақда тергов олиб борилган, улар судга чақириқ варақаси орқали чақирилган, прокурор ва ҳимоячи судда нутқ сўзлаган, суд ҳукми чиқарилган ва ижро қилинган. Фақат ўз ғайриҳуқуқий хатти-ҳаракатларининг оқибатларини англашга қобилиятли ва унга жавоб бера оладиган (деликт лаёқатли) шахсларнинг ҳуқуққа хилоф қилмишлари ҳуқуқбузарлик деб тан олинади. Шу боис ақли норасо, муомала лаёқатига (деликт лаёқатига) эга бўлмаган шахслар ва ёш болалар ҳуқуқбузарликнинг субъекти ҳисобланмайдилар. Ҳуқуқбузарлик шахснинг фикрлаш тарзи эмас, балки унинг қилмиши, хулқ-атво- ридир. Бундай хулқ-атвор эса, ҳуқуққа хилоф ҳаракат ёки ҳара- катсизлик шаклида намоён бўлади. Ҳуқуқбузарнинг ижтимоий хавфли нияти фақат унинг хулқ-атворида, ҳаракати (ҳаракатсиз- лиги) да ўз ифодасини топади. Гегель ўзининг “Ҳуқуқ фалсафа- си” асарида кишилар эътиқодлари, ниятлари учун эмас,балки фақат қилмишлари учун жавоб беришлари лозимлиги тўғриси- даги ғояни илгари сурган¹. ⁽Қаранг: Гегель Г. - В.Ф. Философия права. – М., 1990, С.141, 144, 145, 192.)
Айблилик – ҳуқуқбузарликнинг учинчи белгиси. Ҳуқуқ нормасини бузишда айбланаётган шахс юридик жавобгарликни зиммасига олишга қодир бўлиши ва ўз ҳаракатларни қасддан ёки эҳтиётсизлик орқали содир этган бўлишилозим.
Ҳуқуқбузарлик – айбли қилмишдир. Агар шахснинг ҳарака- тида айб бўлмаса, унинг ҳаракати гарчи шахснинг ҳолати четдан қараганда ҳуқуқий тартиботга қаршидек кўринса ҳам ҳуқуқбу- зарлик ҳисобланиши мумкин эмас. Масалан, зарурий мудофаа ҳолатида одам ўлдириш.
Айб – шахснинг ўзи содир этган ҳуқуққа хилоф ҳаракатга ва унинг зарарли оқибатларига бўлган руҳий муносабати. Инсон ол- дида қарийб ҳар доим ҳуқуққа мос ёки унга зид ҳаракат қилишни танлаш имкони бўлади. Агар у иккинчи йўлни танласа, ҳуқуққа хилоф қилмишни айбли тарзда содир этган, деб ҳисобланади.