3-ma’ruza. Kuchlanishi 1000 V gacha bo‘lgan sex tarmoqlarining sxemalari. Sanoat korxonalari elektr ta’minoti tizimida reaktiv quvvatni kompensatsiyalash masalalari

3.3. Kartogramma tushinchasi. Elektr yuklamalarning kartogrammasi. Yoritish sektori. 
Bosh pasaytiruvchi podstantsiya. Shartli elektr yuklamalar markazi. Bosh pasaytiruvchi 
podstantsiyani o‘rnatish shartlari. 
Kichik korxonalar, shaxar elektr tarmog„i, markaziy tarqatish punkti (SRP),
energotizim podstansiyasi, issiqlik elektr markazi (IEM) o„rta va yirik korxonalar. 
Elektr ta‟minoti sxemasini tanlash loyixalashning muxim masalasidir. Bu sxema o„z 
ichiga ta‟minlovchi liniyalarni, korxonadagi pasaytiruvchi va tarqatuvchi podstantsiyalarni, 
korxona ichida elektr energiyasini tarqatuvchi turli kuchlanishli liniyalarni, issiqlik elektr 
markazini o„z ichiga oladi. Bu sxemani tanlashda elektr energiya manbasining kuchlanishini
bevosita iste‟mol joyiga keltiruvchi "chuqur kirish" (glubokiy vvod) podstantsiyalari masalasi 
ko„rib chiqiladi. Iste‟molchiga yaqinlashtirilgan podstantsiyalar 35-110 kV kuchlanishlarni 
iste‟molchilar bo„lgan elektr pechlari va o„zgartirgichli podstantsiyalarga yaqin keltiradi. Bunda 
energiya yo„qotishlari va o„tkazgich materiallari iqtisod qilinadi. 

---

Sanoat korxonalarining asosiy elektr energiya manbasi energotizim bo„lib, ba‟zan IEM
xam quriladi. 
IEM da issiqlik energiyasi va qisman elektr energiyasi xam ishlab chiqiladi. 100

150 
mVt elektr quvvatidan boshlab, IEM rentabel ishlaydi. IEM energotizim bilan 110 yoki 220 kV 
kuchlanishli liniyalar bilan bog„lanadi. Qora metallurgiya korxonalardagi IEMning elektr 
energiyasi shu korxonalar uchun yetarli bo„lmaydi. Neftni qayta ishlovchi korxonalardagi IEM 
dan ortiqcha elektr energiyasi energo-tizimga beriladi. 
I-toifaga kiruvchi iste‟molchilar borligi 2 ta mustaqil elektr energiya manbasidan elektr 
ta‟minotini amalga oshirishni talab qiladi. 2 ta mustaqil manba sifatida korxonaning bosh 
pasaytiruvchi podstantsiyasi (BPP) ulangan energotizimning rayon podstantsiyasidagi 2 ta 
transformatorlarning shinalarining yoki IEM dagi 2 ta generatorlarning shinalari seksiyalari 
olinadi. Agar 1 ta transformatorda yoki generatorda shikastlanish natijasida uzilishlar ro„y bersa,
2-transformator yoki generator I-toifaga kiruvchi barcha iste‟molchilarni o„ziga oladi. Bunda
liniyalar rezervni avtomatik kirituvchi qurilmalar (RAK) bilan jixozlanishi zarur. 
II-toifaga kiruvchi EI va I uchun rezerv manbani xodimlar tomonidan ulanadi. Rezerv 
liniya va transformatorlar iqtisodiy tomondan asoslanib, so„ngra tanlanadi. 
Agar uzluksiz elektr ta‟minotini talab qiluvchi iste‟molchilar quvvati kichik bo„lsa, 2-
mustaqil manba cheklangan quvvatli bo„lishi mumkin. 
Agar ta‟minlovchi liniyalarning kuchlanishi 35

110 kV ga teng bo„lsa, elektr ta‟minoti
sxemasida 35

110 kV sinfdagi transformatorlar o„rnatilgan bir yoki bir nechta bosh 
pasaytiruvchi podstantsiya bo„lib, ular energotizimning rayon podstantsiyalariga ulanadi (3.5–
rasm). 
3.5 – rasm. BPP ni energotizimga ulash sxemasi. 
Agar korxonada IEM bo„lsa, uning elektr quvvati qisman yoki to„la ishlatilib, quvvatga
talabning qolgan qismi BPP qurib qondiriladi (3.6-rasm). 

---

3.6 – rasm. IEM dan ta‟minlash sxemasi. 
Agar IEM generatorlari kichik quvvatli (12

15 mVt gacha) bo„lsa, ular to„g„ridan-
to„g„ri BPP ning 6

10 kV li tarqatish qurilmasiga ulanishi mumkin (3.7-rasm). Ba‟zan IEM 
ning 6

10 kV li TQ si bilan BPP ning 6

10 kV li TQ orasida iste‟molchilarning 25

30% 
quvvatga mo„ljallangan aloqa kabellari (peremkchka) o„tkaziladi (3.7 - rasm). 
3.7 – rasm. Energotizimdan va IEM dan ta‟minlashning umumiy sxemasi. 
BPP ning 35-110 kV li tomoni soddalashtirilgan sxema bilan yig„ma shinalarsiz va
uzgichlarsiz quriladi. Bu erda transformatorlarga to„g„ridan-to„g„ri havo liniyasini keltirib ulash 
(gluxoe soedinenie), transformatorni uzgich (raz‟edinitel) orqali ta‟minlovchi havo liniyalariga 
ulash, qisqa tutashtirgich va ajratgich orqali ulash sxemalari ishlatiladi. 
Kichik quvvatli korxonalar 6

10 kV kuchlanish ostida rayon podstantsiyasiga yoki 
shahar elektr tarmoqlariga ulanadi (3.8-rasm). 
3.8 – rasm. Kichik quvvatli korxonani 6-10 kV kuchlanish ostida ta‟minlash. 
Yuklamalar kartogrammasini qurish
EI va I lar yuklamalarini sex ichida va sexlar bo„yicha tarqalishni ko„rsatuvchi rejaga 
yuklamalar kartogrammasi deb aytiladi. Kartogrammani EI larning sexlardagi joylashish
rejasida quriladi. Agar kartogrammani korxonaning bosh rejasida qurilsa, EI sifatida sexlar 
ko„riladi. Kartogrammalar aktiv va reaktiv yuklamalar uchun aloxida quriladi (3.9-rasm). 

---

3.9 – rasm. YUklamalar kartogrammasi. 
Yuklamalar kartogrammasini sexlar yuklamalariga maydonlari ma‟lum masshtabda mos 
keluvchi doiralar ko„rinishda bosh rejada chizish keng tarqalgan. Bu doiralarning markazi 
sexlarning yuklamalar markazi (EYUM) da joylashadi. Dastlab, 380 V kuchlanishli yuklamalar 
uchun kartogramma qurilishni ko„ramiz. Kartogramma qurish uchun xar bir sexning 
yuklamasiga maydoni ma‟lum masshtabda muttanosib (proporsional) bo„lgan doiralarning 
radiuslari topiladi :