3-laboratoriya ishi sof tug‘ma elementlar laboratoriya ishining maqsadi

Poliksen (Pt, Fe)
. Tarkibida platina 80-88% va temir 9-11%, u kub 
singoniyali. Tabiatda yaxlit kub shaklida kamroq uchraydi, asosan noto`g`ri 
donalar ko`rinishida bo`ladi. Poliksen rangi - kumushdek oq, ba`zan po`latdek 
kul rang. Qattiqligi 4-4,5. U ham boshqa metallardek eziluvchanlik 
xususiyatiga ega, ulanish tekisligi yo`q. Poliksen magnitga tortiladi va elektrni 
yaxshi o`tkazadi, ammo kislotalarda erimaydi. Platina guruhi minerallari 
genetik jihatdan o`ta asos magmatik jinslar bilan uzviy bog`liq bo`lgan tipik 
magmatik konlar hosil qiladi. 
Osmiy-ruteniy (Os, Ru)
va osmiyli iridiy guruhi minerallari, nisbatan 
kam tarqalgan. 
Nevyanskit - (Ir, Os).
U birinchi marta Uralning Nevyansk rayonida 
topilgan. Tarkibi o`zgaruvchan (% hisobida) Ir - 46,8-77,2; Os- 21,0-49,3; Ru 
-0-0,5, Rh-0,5-7,7; Pt-0,1-5,5; Cu- 0-0,9; Fe - 0-1,4. Nevyanskit - geksogonal 
singoniyada kristallanadi, rangi qalayi kabi oq, metall kabi yaltiroq. Qattiqligi 
6-7, ancha mo`rt, solishtirma og`irligi 17,0 dan 21,0 gacha. 
Ushbu guruh minerallari genetik jihatdan o`ta asos (dunit, peridotit) jinslar 
bilan uzviy bog`liq. Bu jinslarda platina guruhi minerallari asosan 
xromshpinelidlar bilan ba`zan mis sulfidlari bilan birga uchraydi. 
Siserskit - Os, Ir,
mineral nomi topilgan joyi Uralning Yekaterinburg 
viloyati Sisersk rayonidan kelib chiqqan. Geksagonal singoniyali, rangi och 
kul rang, ayrimda to`q kul rang. Solishtirma og`irligi o`zgaruvchan - 17,8-22,2 
gacha. Bu mineral ham o`ta asosli intruziv jinslar natijasi hosil bo`ladi. 
Yuqorida bayon etilgan minerallar bironta kislotada erimaydi. 
Yarim metallar guruhi minerallari 
Ushbu guruh minerallari tabiatda kam uchraydi. Yarim metallarning ichki 
tuzilishining o`ziga xos xususiyati shundaki, har qaysi atom atrofidagi olti 
atomning uchtasi bilan kovalent bog`lanib, o`zaro birikkan strukturani hosil 
qiladi.
Margimush - As
tabiatda kam uchraydi. Tarkibi o`zgaruvchan bo`lib As 
- 84-95% tashkil etadi. Aralashma holda Sb - 1,7-9,2%, kamdan-kam Ag, Fe, 
Ni ba`zan V ishtirok etadi. Trigonal singoniyada kristallanadi. Margimush 
buyraksimon, oqiq shaklli qobiqlar, stalaktit, puchoqsimon mahsulotlar holida 
uchraydi. Margimushning rangi qalayidek oq bo`lib, vaqt o`tishi bilan sariq-
qo`ng`ir tusga kirib keyinchalik batamom qorayib qoladi. U yaltiroq, qattiqligi 
- 3,5, ancha mo`rt, solishtirma og`irligi 5,6-5,7. Sof margimush gidrotermal 
jarayonda paydo bo`ladi. Margimush odatda surma, nikel, kobalt, kumush va 
qo`rg`oshinlar bilan birga uchraydi. Ba`zi adabiyotlarda margimush ma`dan 
konlarining nurash zonalarida ikkilamchi mineral sifatida yuzaga kelishi qayd 
etilgan. Buyraksimon ko`rinishidagi sof tug`ma margimushining yirik 
uyumlari Rossiyaning Zabaykalye viloyati Chikoya daryosi qirg`og`ida 

---

uchraydi. Bundan tashqari Saksoniyadagi bir qator konlarda (Freyberg, 
Shneyberg, Annaberg) topilgan. 
Vismut - Bi.
Bu mineral margimush va surmaga qaraganda ko`proq 
uchraydi. Vismut trigonal singoniyada kristallanadi. Yaxshi kristallari kam 
uchraydi. Odatda xol-xol donali, ba`zan bargsimon va patsimon shakllarda 
uchratish mumkin. Vismut rangi kumushdek oq bo`lib, sarg`ish tovlanadi. 
Qattiqligi 2,5, ulanish tekisligi mukammal, qiyinchilik bilan eziladi. 
Solishtirma og`irligi 9,7-9,8. Vismut yuqori haroratli gidrotermal jarayonda 
paydo bo`ladi va kassiterit – SnO
2
, arsenopirit - FeAsS, vismutin – Bi
2
S
3
,
volframit (Fe, Mn)WO
4
, molibdenit – MoS
2
va boshqalar bilan birga uchraydi.