3. Корхона операцион фаолиятининг таҳлили Операцион фаолият таҳлилининг мазмуни ва муҳим вазифалари

-жадвал
Моддий ресурслар ва улардан смарали фойдаланишни таҳлили

Кўрсаткичлар	Йиллар			Мутлақ ўзгариши (+,-)
	2015	2016	2017		2016 й. 2015 йилга нисбатан	2017 й. 2016 йилга нисбатан	2017 й. 2015 йилга нисбатан
Маҳсулот ҳажми, млн.сўм	241950	358353	718470		116403	360117	476520
Маҳсулот сотишдан соф тушум, млн.сўм
Ялпи фойда, млн.сўм	26145	21333	31632		-4812	10299	5487
Моддий ресурслар қиймати, млн.сўм	35529	46101	56454		10572	10353	20925
Моддий ресурслар қайтими, млн.сўм	6,81	7,77	12,73		0,96	4,95	5,92
Моддий ресурслар сиғими	0,15	0,13	0,08		-0,02	-0,05	-0,07
Моддий ресурслар айланиш даври, кун	52.86	46.33	28.27		-6.53	-18.6	-24.29
Моддий ресурслар рентабеллиги, %	73,59	46,27	56,03		-27,31	9,76	-17,56

Хулоса: корхонада маҳсулот ишлаб чиқариш хажми 2017 йилда 2016 йилга нисбатан 360117 минг сўмга, 2015 йилга нисбатан 476520 минг сўмга ортган. Ўз набатида 2017 йилдаги моддий ресурслар қиймати 2016 йилга нисбатан 10299 минг сўмга, 2015 йилга нисбатан 5487 минг сўмга ортган.
Моддий ресурслар қайтимининг энг натижаси, моддий ресурслар сиғимининг энг қуйи натижаси 2017 йилда кузатилган.
Моддий ресурслар рентабеллиги бўйича натижавийлик эса аксинча бўлган. Энг юқори натижага 2015 йилда эришилган.


-жадвал
Меҳнат ресурслари ва унумдорлик таҳлили

Кўрсаткичлар	Йиллар				Мутлақ ўзгариши, (+,-)				Ўсиш даражси, %
	2015	2016	2017	2016 й. 2015й.га нисбатан		2017 й. 2016 йилга нисбатан	2017 й. 2015 йилга нисбатан	2016 й. 2015й.га нисбатан		2017 й. 2016 йилга нисбатан	2017 й. 2015 йилга нисбатан
Маҳсулот сотишдан тушум, млн.сўм	241950	358353	718470	116403		360117	476520	48,11		100,49	196,95
Ходимларнинг ўртача рўйхат сони, киши	1293	1381	1364	88		-17	71	6,81		-1,23	5,49
Ишчиларнинг ўртача рўйхат сони, киши	750	731	748	-19		17	-2	-2,53		2,33	-0,27
Ишчиларнинг ходимлар таркибидаги салмоги, коэф	0,580	0,529	0,548	-0,051		0,019	-0,032	-8,74		3,61	-5,45
Иш вақти фонди, кун	251	251	251	0		0	0	0		0	0
Иш куни давомийлиги, соат	7,213	7,005	6,904	-0,208		-0,101	-0,309	-3,27		-1,06	-4,29
Бир ходимга тўғри келадиган ўртача йиллик маҳсулот хажми, минг сўм	187,12	259,49	526,74	72,37		267,25	335,61	38,67		102,99	181,49
Бир ишчига тўғри келадиган ўртача йиллик маҳсулот хажми, минг сўм	322,60	490,22	960,52	167,62		470,30	637,92	51,96		95,94	197,74
Ўрта бир кунли маҳсулот ишлаб чиқариш хажми, минг сўм	1285,26	1953,08	3826,78	667,82		1873,70	2541,52	51,96		95,94	197,74
Ўртача бир соатлик маҳсулот ишлаб чиқариш хажми, минг сўм	178,18	278,79	554,27	100,61		275,48	376,10	56,47		98,81	211,08

Хулоса: корхонада меҳнат ресурслари ва уларнинг унумдорлиги таҳлили юзасидан қуйидаги хулосларга келиш мумкин:
-мехнат ресурсларининг энг юқори кўрсаткичи 2016 йилга тўғри келган ушбу даврда корхонада 1381 киши фаолият юритган;
-ишчиларнинг ўртача рўйхатдаги сони 2015 йилда энг юқори бўлган (750 киши);
-ишчиларнинг ходимлар таркибидаги салмоғи ҳам мос равишда 2015 йилда энг юқори бўлган;
-ишланган иш куни давомийлигининг энг қуйи бирлиги 2017 йилда кузатилган (6.904 соат);
-бир ходимга, бир ишчига, ўртача бир кунлик ва ўртача бир соатлик меҳнат унуми кўрсаткичлари бўйича энг юқори самарадаг 2017 йилда эришилган (526.74 минг сўм, 960.52минг сўм, 3826.78 минг сўм, 554.27 минг сўм).


-жадвал
Меҳнат воситалар ва улардан самарали фойдаланишни таҳлили

Кўрсаткичлар	Йиллар				Мутлақ ўзгариши (+,-)
	2015 йил	2016 йил	2017 йил	2016 й. 2015 йилга нисбатан		2017 й. 2016 йилга нисбатан	2017 й. 2015 йилга нисбатан
Маҳсулот хажми, млн.сўм	241950	358353	718470	116403		360117	476520
Маҳсулот сотишдан соф тушум, млн сўм
Ялпи фойда, млн.сўм	26145	21333	31632	-4812		10299	5487
Асосий воситаларнинг ўртача йиллик қиймати, млн.сўм	35529	46101	56454	10572		10353	20925
Актив асосий воситаларнинг ўртача йиллик қиймати, млн.сўм	18993	28761	41109	9768		12348	22116
Жами асосий воситаларнинг фонд қайтими, минг сўм	6,81	7,77	12,73	0,96		4,95	5,92
Актив асосий воситаларнинг фонд қайтими, минг сўм	12,74	12,46	17,48	-0,28		5,02	4,74
Жами асосий воситаларнинг фонд сиғими, минг сўм	0,15	0,13	0,08	-0,02		-0,05	-0,07
Асосий воситалар рентабеллиги, %	73,59	46,27	56,03	-27,31		9,76	-17,56

Хулоса: корхонада асосий воситалар ва улардан самарали фойдаланиши юзасидан қуйидаги хулосаларга келиш мумкин:
-маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш хажми, ялпи фойда, асосий воситаларнинг ўртача йиллик қиймати йиллар кесимида кескин ортиб борган.
-асосий воситаларнинг қайтими бўйича энг юқори, асосий воситалар сиғими бўйича энг қуйи натижа 2017 йилда кузатилган
-асосий воситаларнинг рентабеллиги бўйича энг қюори натижа аксинча 2015 йилда кузатилган.
Бундан кўриниб турибдики асосий воситларнинг самарадорлиги бўйича ўсиш кузатилган уларнинг натижавийлиги, рентабеллиги бўйича пасайиш кузатилган. Фойдага ишлаб кўпроқ ташқи омиллар таъсирига боғланганлиги сабабли корхона бу борада ўзининг нарх сиёсатини, маркетинг фаолиятини қайта кўриб чиғиши ва бу бўйича омилкорлигини ошириш талаб этилади.


Операцион леверидж таҳлили

Хар бир корхона ташкил топганидан кейин, фойда олиш мақсадида, албатта молиялаштириш билан шуғулланади. Фойдани кўпайтиришга йўналтирилган активларни бошқариш жараёни молиявий менежментда леверидж категорияси билан ҳаракатланади.

Леверидж бу – том маънода оғир нарсаларни ўзгартира оладиган маълум бир куч (елка) бўлиб, унинг ёрдамида нисбатан оғир юкларни жойида кўчириш мумкин. Иқтисодиётга тадбиқ қилганда у унча катта бўлмаган ўзгариши натижавий кўрсаткичнинг сезиларли даражада ўзгаришга олиб келувчи омил сифатида қаралади.
Махсулот таннархининг асосий элементлари бу доимий ва ўзгарувчан харажатлар ҳисобланади. Бунда улар орасидаги фарқ ҳар хил бўлиши мумкин. Бу фарқ корхонанинг техника ва техналогия сиёсати билан бевосита боғлиқдир. Махсулот таннархининг ўзгариши умумий соф даромадни ўзгартиришга олиб келади. Асосий воситаларни молиялаштириш, доимий харакатларни ўсишига ва ўзгарувчан харажатларни камайишга олиб келади. Бироқ бу ўзгарувчанлик тўғри чизиқ орқали ифодаланмайди. Шунинг учун ҳам доимий ва ўзгарувчан ҳаракатларнинг оптимал нуқтасини талаб этилади. Ушбу боғланиш ишлаб чикариш левериджни ташкил этади.
Операцион леверидж – бу махсулот таннархи ва ишлаб чиқариш хажмини тузилмаларини ўзгариши натижасида ялпи фойдага таъсир кўрсатишнинг потенциал имкониятидир.
Операцион леверидж кўпинча ишлаб чиқариш левирджи деб ҳам юритилади.
Қиймат бўйича операцион леверидж қуйидаги формула орқали ҳисоб китоб-қилинади.
Ор=В/П;
Ор=(Ф+Хў+Хд)/Ф=1+Хў/Ф+Хд/Ф

Бу ерда: Ор-операцион ричаг;

Ф-сотишдан фойда
Хў-ўзгарувчан харажат;
Хд-харажат доимий.
Натура шаклидаги операцион ричаг қуйидаги боғланишда топилади:
Ор=Т-Хў/Ф

-жадвал
Операцион ричаг

Кўрсаткичлар	Белги	Сумма, млн сўм
Сотишдан тушум	Т	60000
Сотишдан фойда	Ф	5000
Ўзгарувчан харажатлар	Хў	30000
Доимий харажатлар	Хд	25000
Операцион ричаг /қиймат/	Орқ	12.0
Операцион ричаг/натура/	Орн	6

Хулоса: корхонада операцион леверидж қиймати 12 минг сўмни натура бўйича 6 минг бирликни ташкил этган.


Операцион рисклар ва уларни бошқариш

Юкори даражадаги ишлаб чиқариш левериджга эга бўлган корхона учун ишлаб чиқариш хажмини сезиларсиз ўзгариши, умумий фойдани сезиларли ўзгаришига олиб келади. Бу кўрсаткич корхона учун доимий ҳисобланмайди ва у корхона сотиш хажмининг заҳира миқдори билан боғлиқдир. Ишлаб чиқариш хажмининг ўзгариши критик сотиш хажмининг сезиларсиз кўтарилишидан келиб чиқса, бу курсаткич катта ахамиятга эгадир. Бу холатда, сотиш хажмининг сезиларсиз ўзгариши хам умумий фойдани ўзгаришига олиб келади, бунга сабаб, умумий фойданинг захира (базовое) аҳамияти, бу холатда «0»га яқин.

Ишлаб чиқариш левериджи фақатгина бир хил ишлаб чиқаришнинг захиравий даражасига эга бўлган корхона учун аҳамиятлидир. Бу кўрсаткичнинг кўпроқ аҳамияти юқори техника-техналогия билан қуролланган корхоналар учун характерлидир. Аниқроқ қилиб айтганда, корхонанинг ўзгарувчан харажатларига қараганда қанчалик доимий харажатларнинг юқори бўлиши, шунчалик ишлаб чиқариш левериджнинг юқорилигидан далолат беради. Шундай қилиб, ўзгарувчан харажатларни камайтириш мақсадида ўзининг техника-техналогия билан қуролланганлак даражасини яхшилашда, корхона ўз навбатида ўзининг ишлаб чиқариш левериджни ўсишига олиб келади. Юқори даражадаги тижорий левериджга эга бўлган корхона ишлаб чиқариш таваккалчилик нуқтаи назаридан кўпроқ таваккалчиликка (рискка) эга бўлади. Бу риск-умумий фойдани тулиқ ола олмасликни ифодалайди.
Бизнесни бошқариш бу рискларни бошқариш демакдир. Ҳар битта корхонани бошқариши турлича бўлганлиги ва бир бирига ўхшамаслиги сабабли корхонада рискларни бошқариш ҳам бир биридан тубдан тубдан фарқ қилади. Шу сабабли, бугунги кунда рискларни аниқлаш ва уларни бошқариш юзасидан аниқ методика ишлаб чиқлмаган ва у ҳар битта корхонанинг фаолият, бошқарув функциялар ижросидан келиб чиққан ҳолда у ёки бу даражада юритилмоқда.
Рисклаларни моделлаштириш юзасидан турли маделлари ишлаб чиқилган. Уларнинг тарихий қийматга боғланган, статистик таҳлил, экспримент моделларини таркиблаш мумкин.
Операцион рискларни бошқариш юзасидан қуйидаги усуллардан фойдаланилади:
-операцион рисклар бўйича ахборотлар йиғиш ва таҳлил қилиш;
-рискларнинг мухим индикаторлари мониторинги;
-баҳолаш;
-бизнес жараёнлар регламенти;
-қонунчилик нормаларига амал этилиши назорати;
-информацион технологиялар риски назорати;
-ходимларни ўқитиш, рағбатлантириш ва мотивлашни такомиллаштириш;
-бизнес жараёнларни автоматлаштириш;
-операцион рисклар бўйича ички ҳисоботни тартиби;
-фаолият узлуксизлигини таминлаш режаларини тузиб чиқиш;
-операцион рисклар страхованияси;
-олоҳида функцияларнинг аутсорсинги.
Назорат учун саволлар
Корхона фаолиятнинг турлари ва уларнинг фарқланиши.
Операцион фаолият тушунчаси ва унинг мазмуни.
Операцион фаолият таҳлили мазмуни.
Операцион фаолият таҳлили вазифалари.
Операцион фаолиятнинг таҳлилининг ўзига хос хусусиятлари.
Операцион фаолият таҳлили ва унинг муҳим жиҳатлари.
Инвестицион ва молиявий фаолият турларининг фарқланиши.
Маҳсулот (иш, хизмат)ларнинг тармоқ ва фаолият тавсифи.
Махсулот ишлаб чиқариш ҳажми, харажат ва фойда алоқадорлигини таҳлили (CVP таҳлил).
Маҳсулот (иш, хизмат)ларнинг критик ҳажм даражаси
Критик хажм даражаси ва унинг омилли омилли таҳлили.
Маҳсулот (иш, хизматлар) ишлаб чиқариш ҳажмини таҳлили.
Маҳсулот ассортиментини таҳлили.
Ишлаб чиқариш маромийлигини таҳлили.
Сотиш ҳажмини таҳлили.
Сотишнинг турлари ва шакли бўйича таҳлили.
Корхона операцион фаолияти самарадорлиги таҳлили.
Меҳнат унумдорлиги таҳлили
Ишлаб чиқариш кувватларидан фойдаланишни таҳлили.
Инновацион ишлаб чиқариш ва инновацион маҳсулот таҳлили.
Иннвовацион фаолият таҳлили.
Экспорт импорт хажмини таҳлили
Операцион левериж таҳлили.
Операцион рисклар ва уларни бошқариш.

1^ АВ 09.12.2014 й. 1299-1-сон билан рўйхатга олинган молия вазирининг Буйруғи

2^ (2-сон БҲМС “Асосий хўжалик фаолиятидан олинадиган даромадлар”, ЎзР АВ томонидан 1998 йил 26 августда 483-сон билан рўйхатга олинган).

3^ ЎзР. Президентининг 1995 йил 12 майдаги "Халк хўжалигида ҳисоб-китоблар ўз вақтида ўтказилиши учун корхона ва ташкилотлар раҳбарларининг масъулиятини ошириш борасидаги чора-тадбирлар тўғрисида"ги ПФ-1154-сон қарори