29-mavzu. Neoliberalizmning mohiyati va ahamiyati. Neoliberalizm konsepsiyasi F. Xayek va uning ijtimoiy-iqtisodiy

 
3.V.Oyken 
“iqtisodiy tizim” tiplari to‘g‘risida 
Valter Oyken (1891-1950) 
o‘zining “Milliy iqtisodiyot asoslari” (1947) 
kitobida x
o‘jalikni tashkil etish shakllarining asosiy tiplarini (turlarini) kursatib beradi. 
Mazkur kitobning 
“Iqtisodiy tizimlar” bobida “xo‘jalikning ideal tiplari” to‘g‘risidagi g‘oya 
ilgari suriladi. Uning mohiyati V.Oykenning quyidagi mulohazalarida ochib beriladi: har 
qanday mamlakatning iqtisodiyoti juda k
o‘p bir xil elementlardan tashkil topgan, ya’ni 
pul, baho, foyda, kapital, foiz, mehnat, ish haqi va shu kabilar. Nega b
o‘lmasa turli 
mamlakatlarning iqtisodiyoti turlicha? V.Oyken b
o‘yicha, buning sababi bosh 
elementlarda yashiringan. Bunday elementlar, bir tomondan - bu erkin bozor x
o‘jaligi, 
ikkinchi tomondan - markaziy boshqaruv x
o‘jaligi hisoblanadi. Bu bosh elementlar ideal 
yoki sof x
o‘jalik tiplari hisoblanadi va 
boshqaruv uslublari b
o‘yicha bir-biridan farq 
qiladi
. Birinchi x
o‘jalik tipida buyruq berishga, o‘z xukmini o‘tkazishga hech kimning haki 
y
o‘q. Ikkinchisida - barcha qarorlar yuqoridan qabul qilinadi. Demak, o‘z-o‘zidan yuzaga 
kelish holatlari b
o‘lmaydi. 
V.Oykenning keyinchalik qayd qilishicha, real voqelikda bunday ideal x
o‘jalik 
tiplari amal qilmaydi. Shuning uchun 
“xo‘jalikning ideal tipi” tushunchasi bilan birga, u 
iqtisodiy hayotda doimo amal qiladigan 
“xo‘jalikning real tipi” tushunchasini kiritadi. 
Lekin har xil iqtisodiy tizim x
o‘jalikning ideal tipiga intiladi. Bu yerda xo‘jalik tiplari 
nima bilan aniqlanadi degan savol tu
g‘iladi? Buning sababi, V.Oykenning fikricha, 
mamlakatning milliy-mintaqaviy xususiyatlariga, ya
’ni an’ana, urf-odat, ahloq, din, 
madaniyat darajasi, odamlar ongining shakllanishi va shu kabilardan kelib chiqadi. 
Boshqacha aytganda, x
o‘jalik tiplari xalqning o‘z tanloviga bog‘liq. V.Oykenning fikriga 
k
o‘ra, ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodal yer egaligi, totalitar davlatlar, shu jumladan, 

---

sotsialistik iqtisodiyot markazdan boshqariladigan x
o‘jalikka intiladi. Xalq qancha 
madaniylashgan b
o‘lsa, u shuncha markazlashmagan iqtisodiyotni tanlaydi. 
Bunday vaziyatda davlat 
o‘zini qanday tutishi kerak? Neoklassiklar nuqtai 
nazariga k
o‘ra, bozorni tanlash - tabiiy jarayon, chunki ular iqtisodiyotning faqat bir tipini 
- erkin bozor x
o‘jaligini tan oladi. V.Oyken bo‘yicha esa, insoniyat uchun iqtisodiyotning 
ikki tipi tabiiy; markaziy-boshqaruv x
o‘jaligi o‘zining amal qili
sh
ida ancha uzoq tarixiga 
ega. Shuning uchun, xalqning x
o‘jalik tipini tanlashida davlat uning istagiga quloq 
solishi, ijtimoiy institutlarni tashkil etishda yordam berishi kerak. Masalan, agar bozor 
b
o‘lmasa, bozorni tashkil etish, keyin davlat bir chetga chiqib turishi va bozor 
ishtirokchilarining 
o‘yin qoidalarini kuzatib borishi kerak. Bu yerda neoliberallar futbol 
komandasini misol tariqasida k
o‘rsatadi. Ularning nuqtai nazariga ko‘ra, davlat - bu 
futbol hakami, neoklassiklar esa davlatni hakamsiz k
o‘cha futbol komandasiga 
o‘xshatadi. 
Neoliberal y
o‘nalishning keynschilik va neoklassik yo‘nalish bilan o‘xshashlik 
tomoni b
o‘lsada, ulardan farq qiladi. Neoliberalizm - iqtisodiyotni tartiblash variantlaridan 
biri, ammo keynschilikka nisbatan tabiiy bozor mexanizmini k
o‘proq qo‘llab-quvvatlaydi. 
Neoliberallar fikriga k
o‘ra, ular iqtisodiy tizimni tanlash to‘g‘risidagi ta’limotni 
shakllantirdi. Agar neoklassiklar sotsialistik tizimni k
o‘zi bog‘langan, ertami-kechmi 
o‘raga qulab tushadigan tizim sifatida tarixning qisqa muddatli xatosi deb hisoblangan 
b
o‘lsalar, neoliberallar esa, markaziy-boshqaruv xo‘jaligini iqtisodiyotning tabiiy varianti 
deb hisoblaydi. U (iqtisodiyot) istibdod tartibotidan kelib chiqqanku (Rossiyada - 
podshox, Sharq xalqlarida - xon v b.). Shuning uchun neoliberallar fikriga k
o‘ra, 
markaziy-boshqaruv x
o‘jaligi tarixning xatosi hisoblanmaydi, balki uzoq tarixga ega, 
o‘zida erkin tadbirkorlik unsurlarini, albatta, mujassamlashtiruvchi qonuniyatli jarayon 
hisoblanadi.