24-mavzu. Iqtisodiy o’sish va milliy boylik reja: Iqtisodiy o’sishning mazmini, mezonlari va ko’rsatgichlari Iqtisodiy o’sish modellari

ishchi kuchining kapital bilan qurollanganlik darajasi (K/L)
– ishlab chiqarish 
jarayonida qo’llanilayotgan kapital hajmining ishchi kuchi miqdoriga nisbati. 
Iqtisodiy o’sishni tahlil qilishda yuqorida ko’rib chiqilgan ko’rsatkichlardan tashqari yana 
keyingi qo’shilgan ishlab chiqarish omillari unumdorligi
ko’rsatkichlari ham muhim ahamiyat 
kasb etadi. Bu ko’rsatkichlar, boshqa omillar sarfi o’zgarmagani holda, har bir alohida omil 
sarfining qo’shimcha o’sishi ta’sirida mahsulot ishlab chiqarish hajmining qo’shimcha o’sishi 
hajmini belgilab beradi: 
1)
keyingi qo’shilgan mehnat unumdorligi (∆Y/∆L); 
2)
keyingi qo’shilgan kapital unumdorligi (∆Y/∆K); 
3)
keyingi qo’shilgan tabiiy resurslar unumdorligi (∆Y/∆N).
Bu ko’rsatkichlar yalpi mahsulot ishlab chiqarish umumiy hajmining o’sishida har bir 
omilning hissasini namoyon etib, u quyidagicha aniqlanadi: 
 
N
N
Y
K
K
Y
L
L
Y
Y
)
/
(
)
/
(
)
/
(









.

Iqtisodiy o’sishga 

taqsimlash omillari
ham ta’sir qiladi. Ishlab chiqarish calohiyatidan 
maqsadga muvofiq foydalanish uchun nafaqat resurslar iqtisodiy jarayonga to’liq jalb qilingan 
bo’lishi, balki juda samarali ishlatilishi ham zarur. Resurslarning o’sib boruvchi hajmidan real 
foydalanish va ularni kerakli mahsulotning yuqori miqdorini oladigan qilib taqsimlash ham zarur 
bo’ladi. 
Real mahsulot ikki asosiy usulda ko’paytirilishi mumkin: 1) resurslarning ko’proq hajmini 
jalb etilishi; 2) ulardan ancha unumli foydalanish yo’li bilan (3-chizma). 
3-chizma 
Real mahsulot o’sishini aniqlab beruvchi omillar 
Amaliy hayotda iqtisodiy o’sishni susaytirib turuvchi omillar ham mavjud bo’ladiki, ular 
mehnat muhofazasi, atrof muhitning ifloslanishi kabi holatlar natijasida kelib chiqadi. Keyingi 
yillarda respublikamizda davlat tomonidan atrof-muhit ifloslanishining oldini olish, xodimlar 
mehnat sharoitini yaxshilash va sog’lig’ini muhofaza qilishni tartibga solishda muhim tadbirlar 
amalga oshirildi. Bu o’z navbatida iqtisodiy o’sish sur’atiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. CHunki 
bunday tadbirlarni amalga oshirish tegishli xarajatlarni taqozo qiladi. SHu orqali mehnat 
unumdorligini oshirish uchun zarur bo’lgan mablag’lar boshqa tomonga jalb qilinadi. 
Hozirda
 
O’zbekistonda iqtisodiy o’sish omillaridan imkon qadar samarali foydalanishga 
e’tibor qaratilgan. Ayniqsa, iqtisodiyotda ishchi kuchining samarali bandligini ta’minlash bu 
boradagi muhim yo’nalishlardan hisoblanadi. Har yili iqtisodiyotda yangi ish o’rinlari yaratib 
borilmoqda. Masalan, 2008 yil mobaynida 661 mingga yaqin, jumladan, kichik biznes sohasida – 
374 mingta, xizmat ko’rsatish va servis sohasida – qariyb 220 mingta, kasanachilik hisobidan esa 
1. Банд бўлган ишчилар сони 
2. Ишлаган киши-соатларининг 
ўртача миқдори
 
1.
Техника тараққиёти 
2.
Капитал қўйилмалар ҳажми 
3.
Таълим ва малака тайёргарлиги 
4.
Ресурсларни жойлаштириш 
самарадорлиги 
5.
Бошқа омиллар 
Меҳнат 
сарфлари
 
Меҳнат 
унумдор-
лиги
 
Ишлаб
чиқаришнинг 
реал ҳажми
 

---

– 97 ming 800 ta yangi ish o’rni yaratildi
2
. SHuningdek, 2009 yil –
 
«Qishloq taraqqiyoti va 
farovonligi yili» Davlat dasturi doirasida qishloq joylarida 65 mingta yangi ish o’rinlari bilan 
ta’minlovchi mehnat sig’imi yuqori bo’lgan ishlab chiqarish korxonalarini rivojlantirish ko’zda 
tutilgan. Jumladan:
- chorvachilik, parrandachilik komplekslari va issiqxona xo’jaligi (35 ming ish o’rni); 
- sut va go’shtni qayta ishlash sohasi (8 ming ish o’rni); 
- mebel, poyafzal va tikuv tsexlari (9 ming ish o’rni); 
- oziq-ovqat va qandolatchilik tsexlari (6 ming ish o’rni); 
- mahalliy xomashyodan qurilish materiallari tsexlari (7 ming ish o’rni). 
SHuningdek, kasanachilik va xalq hunarmandchiligini tashkil qilish orqali 70 mingta, har bir 
qishloq tumanida kamida 50 ta kam ta’minlangan oilalarni qoramol bilan ta’minlash evaziga 7 
mingta yangi ish o’rinlari yaratish belgilangan. Bu ishlarni amalga oshirish uchun barcha 
moliyalashtirish manbalaridan 202,0 mlrd. so’m ajratilishi nazarda tutilgan
3
. Bunday chora-
tadbirlar natijasida ishchi kuchi bandligi darajasini oshirish va tarkibini yanada takomillashtirish 
mamlakatimizda iqtisodiy o’sishning yuqori sur’atlarini ta’minlashga zamin yaratadi. 
Iqtisodiy o’sish omillaridan texnika taraqqiyotini ta’minlash hamda investitsiyalar hajmini 
oshirish – mamlakatimizdagi iqtisodiy siyosatning asosiy yo’nalishiga aylangan. Prezidentimiz 
I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, «…jahon iqtisodiy inqirozi ishlab chiqarishni muntazam 
yangilab, modernizatsiya qilib borish zaruratini kun tartibiga yanada o’tkir qilib qo’ymoqda va 
buning uchun bor kuch-imkoniyatimiz va resurslarimizni safarbar etishni talab qilmoqda»
4
. 
Umuman olganda, hozirgi global inqiroz sharoitida ishlab chiqarishni modernizatsiyalashga 
investitsiyalarni ko’proq jalb etish zarurati quyidagilar orqali izohlanadi: 
1) inqiroz vaqtida jahon bozorida zamonaviy asbob-uskuna va jihozlar arzonlashadi. Bunday 
imkoniyatdan foydalanib, ishlab chiqarishning moddiy-texnika bazasini yangilash hamda uning 
asosida raqobatbardosh mahsulotlarni yaratish qisqa davrda ushbu sarf-xarajatlarni qoplash 
imkonini beradi; 
2) yuqori darajada qo’shilgan qiymatga ega bo’lgan mahsulotlarni eksportga chiqarishning 
qo’shimcha imkoniyatlari vujudga keladi; 
3) texnik va texnologik asosni yangilashda vaqt jihatidan yutish imkoni paydo bo’ladi; 
4) investitsiyalar ichki talabni kengaytirib, qurilish sanoatining rivojlanishini 
rag’batlantiradi; 
5) ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi diversifikatsiyalanadi.
 
Bundan ko’rinadiki, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida mamlakatimizda barqaror 
va yuqori o’sish sur’atlarini ta’minlashga yo’naltirilgan omillardan foydalanishga katta ahamiyat 
qaratilmoqda.