238 oliy va o`rta maxsus kasb hunar ta’limi vazirligi sirdaryo viloyati o`rta maxsus

Pronukleus  —  urug'langan  tuxum  hujayradagi  hali  qo'shilib  ulgur-magan  sperma  va  tuxum 

hujayra yadrolari. 

Protoplast — hujayra qobig'i maxsus usullar bilan olib tashlangan o'simlik hujayrasi. 

Rekombinan  T-DNK  —  yot  DNK  molekulasini  vektor  plazmida  tarkibiga  kiritishdan 

olingan genetik konstruksiya. 

 

19 

Restriktaza  —  (ingl.  r e s t r i c t i o n   —  kesish)  DNK  molekulasining  maxsus  nukleotidlar 

izchilligiga ko'ra bo'laklarga bo'luvchi fermentlar. 

Retrotranspozon  —  i-RNK  matritsa  vositasida  o'z  nusxasini  sintezlab,  genomning  boshqa 

joyiga ko'chib o'tadigan virussimon DNK molekulasi. 

Sayt  —  (ingl.  s i t e   —   joy)  DNK  molekulasidagi  yagona  nuqta.  Ke-tayotgan  jarayonga 

muvofiq bu nuqta restriksiya sayti, rekombinatsiya sayti yoki transpozitsiya sayti deb yuritiladi. 

T-DNK — Agrobakterium Ti-plazmidasi tarkibidagi shish hosil qiluvchi DNK bo'Iagi. 

Teskari  transkripsiya  —  bir  zanjirli  RNK  molekulasidan  qo'shaloq  zanjirli  DNK 

molekulasining sintezlanishi. 

Ti-plazmid — agrobakteriya hujayrasidagi o'simliklarda shish kasalli-gini keltirib chiqaruchi 

plazmid. 

Transgen  o'simlik  —  (ingl.  t r a n s   —   ko'chish)  yot  genni  hujayraga  kiri-tib,  undan  sun'iy 

sharoitda olingan yangi xususiyatli o'simlik. 

Transduksiya — induksiya davrida profagning bakteriya genomidan biror genni olib chiqib 

ketishi. 

Transmissibl  plazmid  —  hujayra  xromosomalari  tarkibiga  rekombina-tsiyalana  oladigan 

plazmidlar. 

Transpozonlar  —  genomdan  o'zini  qirqib,  genomning  boshqa  joyiga  ko'chib  o'tadigan 

genetik strukturalar. 

Transpozaza — transpozonlarning ko'chib o'tishini ta'minlaydigan ferment. 

Transformatsiya  —  bir  hujayra  DNK  bo'lagining  ikkinchi  hujayra  genomiga  funksional  aktiv 

holatda ko'chib o'tishi. Fag — bakteriofag so'zining qisqartmasi. 

Shtamm — bir tur hujayraga mansub bo'lgan faqatgina ayrim genlari bilangina farqlanadigan 

hujayralar xili. 

Ekssiziya  —  (ingl.  e x c i s i o n   —   chiqib  ketish)  profagning  bakteriya  genomidan  chiqib 

ketish jarayoni. 

Elektroforez  —  molekulalarning  elektr  maydoniga  joylashtirilgan  maxsus  gel  ichida 

kattaligiga ko'ra bir-biridan ajratish usuli. 

Endonukleaza — DNK zanjirining kesuvchi fermentlari (restriktaza). 

 

MAVZU: EVOLUTSION TUSHUNCHALARNING PAYDO 

BO'LISHI 

REJA: 

1. Qadimgi sharq mamlakatlari 

2. Qadimgi Yunoniston va Rim 

3. Markaziy Osiyo 

Tayanch iboralar: Qadimgi sharq mamlakatlari, Qadimgi Yunoniston va Rim, Markaziy 

Osiyo 

1-asosiy  savolning bayoni: 

1. Qadimgi sharq  mamlakatlari. Tabiatning tuzilishi, unda ro'y  beradigan voqea-hodisalar 

haqidagi  tushunchalar,  eramizdan  bir  necha  ming  yillar  ilgari  qadimgi  sharq  mamlakatlari  — 

Misr,  Xitoy,  Hindistonda  paydo  bo'lgan.  Xususan,  qadimgi  Misrda  ko'pgina  hayvon,  o'simlik 

turlari  farqlangan.  Donli,  sabzavot,  mevali  daraxtlar  ekib  o'stirilgan.  Qoramol,  ot,  qo'y,  echki, 

eshak, dio'ehqalar boqilgan. Bir o'rkachli tuya, ohu, mushuk, g'oz, o'rclak, kaptar, oqqush turlari 

xonakilashtirilgan. 

Qadimgi  Hindistonda  yashovchilar  tabiat  olov,  yer,  suv,  havo,  efirdan  tashkil  topgan, 

tabiatdagi  yer,  suv,  havo  va  olovning  o'zaro  kombinatsiyasidan  tirik  organizmlar,  o'simliklar, 

hayvonlar  paydo  bo'lgan,  ular  o't,  shilimshiq  modda  bilan  o'zaro  aralashishi  nati-jasida  qon, 

go'sht, yog', suyak, miya hosil bo'lgan degan fikrni yoqlaganlar. Miloddan oldingi VI—I asrlarda 

 

20 

yaratilgan  tabiatga  oid  qo'llanmalarda  qayd  qilinishicha,  tirik  mavjudodlarda  bolalar-ning  ota-

onalarga  o'xshashligini  ta'minlovchi  o'zgarmas  irsiy  sifat-lar  mavjud.  Bola  erkak  va  ayolning 

urchish organlarining qo'shilishidan paydo bo'ladi. 

Miloddan oldingi IX—VII asrlarda Xitoyda  yozilgan asarlarda tabiatdagi barcha narsalar — 

suv,  olov,  yer,  metallar  bir-biriga  qarama-qarshi  bo'lgan  moddiy  zarrachalardan  paydo  bo'lgan, 

ular  о'z  navbatida  o'simliklar,  hayvonlar,  odamlarning  kelib  chiqishi  ucluin  asos  deb 

hisoblanilgan.  Miloddan  oldin  yashagan  xitoyliklar  ikki  ming  yil  mobaynida  dehqonchilik, 

qoramolchilik  bilan  sluig'ullanishgan,  shu  sababli  ham  Xitoy  ko'pgina  madaniy  o'simliklar, 

xonakilashtirilgan hayvon turlarining vatani sanaladi. 

Sharq  mamlakatlarida  miloddan  oldingi  paydo  bo'lgan  o'lik  va  tirik  tabiat  to'g'risidagi 

tasavvurlar, tushunchalar keyinchalik qadimgi Yunon va Rim faniga o'z ta'sirini ko'rsatgan. 

 Nazorat topshiriqlari: 

Хitоydа tаbiаt vа uning tаrkibiy qismlаri hаqidаgi fikrlаrini gаpirib bеring. 

2.  Qadimgi  Yunoniston  va  Rim.  Miloddan  avvalgi  V  asrgacha  yashagan  yunon  olimlari 

tushunchasiga  ko'ra  olam  —  suv,  olov  va  havodan  paydo  bo'lgan.  Dastlabki  hayvonlar  esa 

suvdan  kelib  chiqqan.  Ular  tanasini  tangachalar  qoplagan.  Quruqlikda  yashash-ga  o'tishi  bilan 

esa tangachalar yo'qolgan. Geraklit tabiat o'zgaruv-chan, u cloimo yangilanib turadi degan. 

Yunon  olimlaridan  Empedokl  (490—430)  fikriga  ko'ra  barcha  o'lik  va  tirik  tabiat  bir-biriga 

qarama-qarshi bo'lgan olov, suv, havo, luproqdan kelib chiqqan. Dastlab hayvonlarning a'zolari, 

qismlari  alohida  alohida  paydo  bo'lgan,  so'ng  ular  «Muhabbat»  la'sirida  o'/.aro  qo'shilib, 

organizmlarni  hosil  etgan.  Organlarning  bir-biriga  nuivoliq  qo'shilishidan  normal,  nomuvofiq 

qo'shilishidan esa anormal organi/mlar rivojlangan. Oldingilar urchib nasi qoldirgan, keyingilari 

esa o'lib ketgan. 

Qadimgi  Yunonistoiulagi  tabiatshunoslik  rivojiga  Aristotel  (384—322)  ayniqsa  katta  hissa 

qo'shgan.  U  hayvonlar  klassifikatsiya  asosini  yaratgan.  Solishtirma  anatomiya,  embriologiya 

sohasi-da  dastlabki  fikrlarini  bayon  etgan.  U  «Hayvonlar  tarixi»,  «Hayvonlar  tanasining 

qismlari» degan asarlarni yozgan. Bu asar-da olim tabiatda hayvonlarning asta-sekin rivojlanishi 

to'g'risida  ba'zi  fikrlarni  ilgari  surgan.  Aristotel  hayvonlarning  500  ga  yaqin  turini  bilgan.  U 

hayvonlarni  klassifikatsiyalashda  ayrim  xossalarga  emas,  balki  ko'p  belgilarga  e'tibor  berish 

kerakligini e'tirof etgan. U barcha hayvonlarni ikkita katta guruhga: «qonlilar» va «qonsiz-lar»ga 

bo'lgan. Bu guruhlar hozirgi «umurtqalilar» va «umurtqasiz-lar»ga to'g'ri keladi. Qonlilar 5 katta 

avlodga  ajratilgan.  «Katta  avlod»  tushunchasi  hozirgi  paytdagi  «sinf»  tushunchasiga  ham-

ohangdir. Aristotel  «qonsizlar»dan 130 ta turni bilgan. Olimning uqtirishicha meduza, aktiniya, 

bulutlar tuzilishi jihatidan bir tomondan hayvonlarga, ikkinchi tomondan o'simliklarga o'xshash. 

Shuning  uchun  ularni  Aristotel  «zoofitlar»  deb  atagan.  «Hayvonlarning  paydo  bo'lishi»  asarida 

uqtirilishicha,  embrion  ma'lum  izchillikda  rivojlanadi.  U  oldin  zoofitlar,  keyin  umuman 

hayvonlar,  so'ng  o'z  turiga  xos  tuzilishga  va  nihoyat  shaxsiy  xossalarga  ega  bo'ladi.  Olim 

fikricha, qonli hayvonlarning barchasida ichki organlar o'zaro o'xshash va bir xil joylashgan. 

Aristotelning  shogirdlaridan  biri  Teofrast  o'simliklarning  400  dan  ortiq  turini  o'rgangan. 

Ularning  tuzilishini,  fiziologiyasini,  amaliy  ahamiyatini  tasvirlab  bergan.  U  bir  o'simlik  turi 

boshqa turga aylanishi mumkin, degan fikrni quwatlagan. 

Rim  olimi  Lukretsiy  Kar  (99—55)  olam  o'z-o'zidan  paydo  bo'lgan,  hayvonlar  nam  yerdan 

kelib  chiqqan,  dastlab  ularning  mayib-majruh  xillari,  keyinchalik  harakatlanadigan, 

oziqlanadigan,  urchiydigan,  dushmandan  o'zini  himoya  qiladigan  normal  hayvonlar  paydo 

bo'lgan, degan. Klavdiy Galen (130—200) tibbiyot asoschilaridan biri bo'lgan. U qo'y, it, ayiq va 

boshqa  umurtqali  hayvonlarning  tuzilishini  o'rgangan.  Maymun  va  odam  tana  tuzilishi 

o'xshashligini e'tirof etgan. Biroq uning fiziologiya sohasida-gi tushunchalarida ba'zi xatoliklarga 

yo'l qo'yilgan. Masalan, havo yurakka boradi, qon yurakning bir qorinchasidan ikkinchisiga, ular 

orasidagi devor teshiklaridan o'tadi, degan fikrlari shular jumlasidandir. 

Nazorat topshiriqlari

: 

1.Tаbiаt hаqidаgi dаstlаbki tushunchаlаr qаysi mаmlаkаtlаrdа pаydо bo’lgаn? 

 

21 

2.Qаdimgi  Misrdа  qаndаy  Ơsimliklаr  mаdаniylаshtirilgаn  vа  hаyvоnlаr  хоnаkilаshtirilgаnligini 

аniqlаng. 

3.Qаdimgi Hindistоndа pаydо bo’lgаn tаbiаt hаqidа-gi qo’llаnmаlаrdаgi fikrlаrni o’rgаning. 

4.Yunоn оlimlаrining оlаmning pаydо bơlishi vа hаyvоnlаrning kеlib chiqishi hаqidаgi fikrlаrini 

Ơrgаning. 

5.Аristоtеlning tаbiiyotshunоslik fаnining rivоji-gа qo’shgаn hissаsini gаpirib bеring. 

6.Аristоtеlning аsаrlаrini vа u tаklif etgаn hаyvоnlаr klаssifikаtsiyasini Ơrgаning. 

7.Rim  оlimi  Lukrеtsiy  Kаrning  оlаmning  pаydо  bơlishi  hаqidаgi  fikrining  K.Gаlеnning  fikrlаri 

bilаn tаqkоslаngаn hоldа Ơrgаnib chiqing. 

3-asosiy savolning bayoni: 

3.  Markaziy  Osiyo  xalqlarining  hayotida  dehqonchilik,  chor-vachilik,  tibbiyot  va  boshqa 

sohalardagi faoliyatni, tabiat hodi-salarini tasvirlovchi muqaddas kitoblar juda qadimdan mavjud 

bo'lgan. Ulardan biri «Avesto»dir. U bundan 2700 yil ilgari yaratil-gan. Unda Markaziy Osiyo va 

qo'shni  mamlakatlarning  tabiiy  rcsurslari,  hayvonot  va  o'simliklar  dunyosi,  tabiati,  insonlar 

hayoti haqida ma'lumotlar keltirilgan. 

Avestoda  dunyoning  yaratilishi,  tabiat  va  undagi  narsalar,  voqea-hodisalar,  odamlarning 

hayot  kechirish  tarzi  bir-biriga  qarama-qarshi  kuchlar  —  Axura  Mazda  va  Anxra  Manuning 

o'zaro kurashi sifatida tasvirlangan. 

Koinot  va  hayotning  yaratuvchisi  Axura  Mazda  yaxshi  va  go'zal  narsalarni  bunyod  etsa, 

Anxra Manu yomon, xunuk narsalar, chunonchi, bo'ri, ajdaho, zararkunanda hasharotlar, chayon, 

qur-baqa, chivin, chumolilarni yaratgan. It vafodor va foydali, bo'ri esa yovuzlik timsoli sifatida 

talqin qilingan. 

Avestoning  tibbiyotga  doir  bo'limida  toza  suvni  ehtiyot  qilish,  порок  narsalarni  quduq, 

buloqlarga  yaqinlashtirmaslik,  tozalik  va  poklikka  rioya  qilish,  tirnoq  va  sochlarga  pokiza 

munosabatda bo'lish lozimligi ta'kidlanadi. 

Tuproq,  yer  muqaddas  sanalgan.  Shu  sababli  o'liklarni  tuproq-qa  ko'mish  man  etilgan. 

O'liklar  qurt-qumursqalar  va  yowoyi  hayvonlarga  yemish  bo'lgan.  Bunga  asosiy  sabab,  bir 

tomondan,  luproqni  iflos  qilmaslik  bo'lsa,  ikkinchi  tomondan,  o'lim  zardusht-lik  bo'yicha 

dushman sifatida talqin qilingan. 

O'rta asrlarda Yevropada tabiiyot fanlari inqirozga uchragan bir davrda, Markaziy Osiyoda u 

anchagina  rivojlangan.  Markaziy  Osiyo  olimlari  tabiiyot  fanlarining,  ayniqsa,  biologiyaning 

rivojlanishiga  juda  katta  hissa  qo'shganlar.  Shu  sababli  ham  Markaziy  Osiyoning  IX—XV 

asrlarda ijod qilgan buyuk olimlari Yevropaning  XVI— XVIII  asr buyuk olimlarining munosib 

o'tmishdoshlari sanaladi. Bundan har bir o'quvchi faxrlansa arziydi. Chunonchi, Ahmad ibn Nasr 

Jayxoniy (870—912) Hindiston, Markaziy Osiyo, Xitoy o'simliklari va hayvonot dunyosi haqida 

qimmatli  ma'lumotlar  to'plagan.  U  o'simlik  va  hayvonlarning  tarqalishi,  mahalliy  xalqlar  foy-

dalanadigan  o'simlik  va  hayvonlar,  ularning  tabiatdagi  ahamiyati  haqidagi  ma'lumotlarni  yozib 

qoldirgan.  Abu  Nasr  Forobiy  (873—  950)  botanika,  zoologiya,  odam  anatomiyasi  va  tabiat  -

shunoslikning boshqa sohalarida mushohada yuritgan. U inson organizmi yaxlit sistema ekanligi, 

turli  kasalliklar  oziqlanish  tar-tibining  o'zgarishi  bilan  bog'liqligini  ko'rsatadi.  Olim  inson  das-

tawal  hayvonot  dunyosidan  ajralib  chiqqan,  shu  sababli  odamda  hayvonlardan  ba'zi 

o'xshashliklar  saqlanib  qolgan  deydi.  U  tabiiy  tanlanishni,  sun'iy  tanlashni  e'tirof  etgan.  O'rta 

asrlardagi  tabiiyot  fani  rivojiga,  ayniqsa  Abu  Rayhon  Beruniy,  Abu  Ali  ibn  Sino  katta  hissa 

qo'shgan. Beruniy (973—1048) Xorazmda tug'ilib, tahsil ko'rgan. U arab, yunon, suriya, qadimgi 

hind  (sanskrit)  tillarini  bilgan,  ilmning  turli  sohalarida  faoliyat  ko'rsatib,  150  dan  ortiq  asarlar 

yozgan.  Beruniyning  ko'rsatishicha,  tabiat  beshta  element  —  bo'shliq,  havo,  olov,  suv  va 

tuproqdan  hosil  bo'lgan.  Beruniy  qadimgi  yunon  olimi  Ptalomeyning  Yer  olamning  markazi 

bo'lib, u harakatlanmaydigan sayyoradir, — degan ta'limotiga tanqidiy ko'z bilan qaragan va Yer 

Quyosh atrofida harakatlansa ajab cmas, u yumaloq shaklda deb ta'kidlagan. Binobarin, Beruniy 

polyak  astronomi  Kopernikdan  500  yil  awal  Quyosh  sistemasining  tuzilish  asoslarini  to'g'ri 

tasavvur qilgan. Uning fikricha, Yer  yuza-sida doimo o'zgarishlar sodir bo'ladi. Suvsiz joylarda 

asta-sekin  daryolar,  dengizlar  paydo  bo'ladi.  Ular  ham  o'z  navbatida  joylarini  o'zgartiradi. 

 

22 

Beruniyning  qayd  qilishicha,  hayvonlar,  o'simliklar  rivojlanishi  uchun  sharoit  cheklangan,  shu 

sababli  tirik  mavjudodlar  orasida  yashash  uchun  kurash  boradi.  Bu  kurash  ular  hayotining 

mohiyatini  tashkil  etadi.  Agar  atrofdagi  tabiat  o'simlik  va  hayvonlar  biror  turining  urchishiga 

monelik ko'rsatmaganda, deb  yozgan edi Beruniy, bu tur butun Yer  yuzasini egallagan bo'lardi. 

Biroq  bunday  urchishga  boshqa  organizmlar  qarshilik  ko'rsatadi.  Ular  orasidagi  kurash  ko'proq 

moslashgan  organizmlarni  ro'yobga  chiqaradi.  Beruniyning  yashash  uchun  kurash,  tabiiy 

tanlanish  haqidagi  fikrlariga  asoslanib  vatandoshimiz  evolutsiyaning  harakatlantiruvchi 

omillarini ingliz tabiatshunosi Charlz Darvindan 800 yil ilgari la'kidlab o'tganligini ko'ramiz. 

Bcruniy  uqtirishicha,  tabiatda  hamma  narsalar  tabiat  qonunla-riga  muvofiq  yashaydi  va 

o'zgaradi.  U  tirik  tabiatning  tarixiy  taraqqiyotini  e'tirof  etmasa-da,  asalarilar  o'simliklardan, 

qurtlar  go'shtdan,  chayonlar  anjirdan  paydo  bo'ladi,  deb  faraz  qilgan.  Olim  qayd  etishicha,  Yer 

yuzining  o'zgarishi  o'simlik  va  hayvon-larning  o'zgarishiga  olib  keladi.  Beruniy  odamlarning 

rangi, qiyofasi, tabiati, ahloqi turlicha bo'lishiga irsiyatgina emas, balki tuproq, suv, havo, muhit 

sharoiti  sababchi  deb  e'tirof  etadi.  Beruniy  fikricha,  odam  o'z  rivojlanishi  bilan  hayvonlardan 

ancha-gina  uzoqlashib  ketgan.  U  xalqlarni  tabaqalarga  bo'lish,  ularning  birini  yuqori, 

ikkinchisini past ko'rish nodonlikdan boshqa narsa emas deb uqtiradi. 

Markaziy Osiyoning mashhur tabiyotshunos olimi Abu AH ibn Si no (980—1037) tabiatning 

obyektiv borligiga ishonch hosil qila-di. Tog'lar uning fikricha suv ta'siri yoki yerning ko'tarilishi 

nati-jasicla  paydo  bo'lgan.  Yerning  ba'zi  joylari  bir  vaqtlar  dengiz  tubi  bo'lgan,  sluming  uchun 

ba'zi joylarda suvda yashaydigan hayvon-larning qoldiqlari, masalan, chig'anoqlar uchraydi. Ibn 

Sino  o'z  asarlarida  o'simliklar,  hayvonlar  va  odam  o'zaro  o'xshash,  chunki  ularning  barchasi 

oziqlanadi, ko'payadi, o'sadi deb uqtiradi. O'simliklar rivojlanishning quyi bosqichida, hayvonlar 

o'rta bosqichida, odam  esa eng  yuqori bosqichida turadi. Odam tanasi-ning tuzilishini o'rganish 

taqiqlangan o'rta asrlarda Ibn Sino odam anatomiyasi bilan yashirincha shug'ullangan. Olim ko'p 

ilmiy  asar-lar  yozgan.  Ulardan  bizlargacha  242  tasi  yetib  kelgan.  Ana  shu  asarlarning  23  tasi 

tibbiyot  ilmiga  bag'ishlangan.  Olim  tibbiyot  asoschilaridan  biri  sifatida  katta  shuhrat  qozongan. 

U  o'rta  asr  Sharq  tibbiyot  bilimlarining  qomusi  bo'lgan  dunyoga  mashhur  «Tib  qonunlari»ning 

muallifidir. «Tib qonunlari» beshta kitobdan iborat. Birinchi kitobda odam tanasi, organlarining 

tuzilishi  va  funksiyalari,  turli  kasalliklarning  kelib  chiqish  sabablari,  davolash  usullari  bayon 

etilgan.  Ikkinchi  kitobda  o'simlik,  ma'dan  va  hayvonlardan  olinadigan  dorilar  va  har  bir 

dorining  qaysi  kasallikka  davo  ekanligi  ko'rsatiladi.  Uchinchi kitob  insonning  har  bir  organida 

bo'ladigan kasalliklar, ularni aniqlash va davolash usulla-riga bag'ishlangan. To'rtinchi kitobda 

jarrohlik, ya'ni suyaklarning chiqishi, sinishini davolash haqida so'z yuritiladi. Beshinchi kitobda 

murakkab dorilar, ularni tayyorlash to'g'risida ma'lumotlar keltiriladi. Olimning «Tib qonunlari» 

asari  500  yil  mobaynida  Yevropa  dorilfununlarida  asosiy  tibbiyot  qo'llanmasi  sifatida  o'qitilib 

kelindi va 40 martadan ortiq nashr qilindi. 

Olim odamdagi ba'zi kasalliklar (chechak, vabo, sil) ko'zga ko'rinmas organizmlar orqali 

paydo bo'ladi, deb qayd qiladi. Binobarin mikroskop kashf qilinmasdan, mikrobiologiya     3-

rasm. Abu Ali fani hali shakllanmasdan 600-700 yil oldin 

 

Ibn Sino yuqumli kasalliklar suv va 

havo orqali tarqalishini e'tirof etadi. 

Zahiriddin  Muhammad  Bobur  (1483—1530)  faqat  buyuk  davlat  arbobi,  shoir  bo'lib 

qolmasdan, tabiatshunos olim hamdir. 

Bobur  tomonidan  yozilgan  «Boburnoma»da  Markaziy  Osiyo,  Afg'oniston,  Hindiston  kabi 

mamlakatlarning  tarixi,  geografiyasi,  xalqlar  turmush  tarzi,  madaniyati  bilan  birga  o'simlik  va 

hayvonot  olami  to'g'risida  qiziqarli  ma'lumotlar  berilgan.  Bobur  adabiyotlarda  keltirilgan  yoki 

birovlardan  eshitganlariga  emas,  balki  o'zi  ko'rgan,  kuzatgan  hayvonlar,  o'simliklar  tuzilishi, 

hayot tarzi, ularning o'zaro o'xshashligi yoki farqlari haqida ma'lumotlarni bayon etadi. Xususan, 

u  Samarqand,  Buxoro  yaylovlarida  archalar,  butalar,  sarvlar,  zaytunlar,  chinorlar  ko'pligini,  bu 

yerlardagi  hayvonlarning  ko'pchiligi  Hindiston  hayvonlariga  o'xshashligini  aytadi.  Bobur  to'ti, 

lovuq,  laylak,  o'rdak,  fil,  maymun,  delfin,  timsoh,  kiyik  va  boshqa  hayvonlarning  tashqi 

qiyofasini, hayot kechirish tarzini tasvirlaydi. Bobur hayvonot dunyosini to'rt guruhga: quruqlik 

hayvonlari, par-randalar, suv yaqinida yashaydigan hayvonlar va suv hayvonlariga ajratgan. 

 

23 

Muxtasar  qilib  aytganda,  tabiat,  undagi  voqea-hodisalar  haqidagi  tasavvurlar,  tushunchalar, 

bilimlar  3000—4000  yillar  mobaynida  asta-sekin  to'plana  borgan.  Tabiat,  undagi  o'simliklar, 

hayvonlar  tuzilishi,  ularda  ro'y  beradigan  o'zgarishlar  haqidagi  bilimlarning  to'planishida  o'rta 

asrlarda yashagan Markaziy Osiyo olimlarining faoliyati benihoyat yuksak bo'lgan. 

Nazorat topshiriqlari

: 

1.Аbu Rаyhоn Bеruniyning tаbiiyotshunоslik fаnini rivоjlаnishigа qo’shgаn hissаsini аniqlаng. 

2.Bеruniyning tаbiаt qоnunlаri hаqidаgi fikrlаr-ini аytib bеring. 

3.Bеruniy оdаm irqlаri hаqidа qаndаy fikrlаr bildirgаn 

Dаrslikdаgi mаtnni diqqаt bilаn o’qib chiqib, quyidаgi sаvоllаrgа jаvоb tоping vа tоpshiriq-lаrni 

bаjаring: 

a)Аhmаd ibn Jаyhоniyning аsаrlаridаgi ilgоr fikrlаrni o’rgаning. 

b)Аbu Rаyhоn Bеruniyning tаbiiyotshunоslik fаnini rivоjlаnishigа qo’shgаn hissаsini аniqlаng. 

V)Bеruniyning tаbiаt qоnunlаri hаqidаgi fikrlаr-ini аytib bеring. 

s)Bеruniy оdаm irqlаri hаqidа qаndаy fikrlаr bildirgаn? 

d)“Tib qоnunlаri” kitоbining jаhоn tibbiyotidа tutgаn o’rnini аniqlаng. 

E)Ibn Sinоning yuqumli kаsаlliklаr hаqidаgi fikrlаrini o’rgаning. 

F)Z.M.Bоburning “Bоburnоmа” аsаridаgi tаbiаtgа оid fikrlаrini аniqlаng. 

 

 

 

 

 

MAVZU:  EVOLUTSION TA'LIMOTNING TABIIY-ILMIY VA 

IJTIMOIY-IQTISODIY ASOSLARI 

REJA: 

1.Sistematika fani 

2.J.B.lamark ta`limoti 

3.Darvinning tarjimayi holi va «BigI» kemasidagi safari 

Tayanch iboralar: 

Sistematika fani, XIX asrning 40-yillariga kelib hujayra nazariyasi yaratildi. Uning mualliflari 

bo'lib nemis olimlari T. Shvann, M. Shleyden sanaladi, J.B.lamark ta`limoti 

Darvinning tarjimayi holi va «BigI» kemasidagi safari 

1-asosiy savolning bayoni: 

Sistematika  fani.  XV  asrning  yarmiga  kelib  Yevropa  mamlakatlarida  feodalizm  o'rniga 

burjuaziya  hokimiyati  o'matildi.  Natijada  sanoat  markazlari,  yirik  shaharlar  bunyod  etildi,  fan, 

texnika birmuncha rivojlandi. Uzoq safarlarga chiqish, o'zga mamlakatlarni bosib olish, ularning 

tabiiy  boyliklarini  talash,  xalqlarni  ekspluatatsiya  qilish  avj  oldi.  Yirik  shaharlarda  botanika  va 

hayvonot bog'lari tashkil etildi. Boshqa yerlardan yevropalik-larga notanish ko'pgina o'simlik va 

hayvon  turlari  keltirildi.  Bularning  hammasi  o'simlik  va  hayvonlarni  o'rganishga  katta  qiziqish 

uyg'otdi.  Buning  oqibatida  kishilarning  o'simlik  va  hayvonlar  to'g'risidagi  bilimlari  antik 

dunyoga  nisbatan  bir  necha  marta  ortdi.  Botanika,  zoologiya  fanlarini  yanada  rivojlantirish 

uchun avvalo ma'lum bo'lgan o'simlik va hayvon turlarini guruhlash ehtiyoji tug'ildi. Bu masala 

bilan mashhur shved olimi Karl Linney (1707—1778) shug'ullandi.Fan fidoyisi 10 mingdan ortiq 

o'simlik,  4200  dan  ortiq  hayvon  turlarini  tavsiflab  berdi.  Turlarni  avlodlarga,  avlodlarni  esa 

oilalarga,  oilalarni  turkumlarga,  turkumlarni  esa  sinflarga  birlashtirdi.Sizlar  botanika, 

zoologiya  fanlarini  o'qiganingizda  suv  o'tlari,  sporali  o'simliklar,  ochiq  va  yopiq  urug'lаг, 

umurtqasiz va umurtqali hayvonlarning bir qancha tiplari, sinflari, turkumlari, oilalari, avlod va 

turlari  bilan  tanishgansiz.  Hozirgi  vaqtda  biologiya  fanining  turli  shoxobchalari  juda  rivojlanib 

ketgan. Shu sababli o'simlik va hayvonlarni sistemaga solganda uning bir qancha belgi, xossalari 

e'tiborga olinadi. Bu esa o'z navbatida tirik mavjudotlar qon-qarindoshligiga asoslanib, sistemaga 

solish imkonini beradi.