238 oliy va o`rta maxsus kasb hunar ta’limi vazirligi sirdaryo viloyati o`rta maxsus

 

44 

Poliploidiya  —  yunoncha  poluplogos  —  qayta-qayta,  takror,  yendos  —  tur.

 

Huiayra 

yadrosida xromosoma to'plamining ortishi. 

Radius  lotincha  radius  —  markazni  aylana  yuzasining  har  qanday  nuqtasi   bilan 

birlashtiruvchi to'g'ri chiziq. 

Seleksiya  —  lotincha  seleksio  —  tanlash.  Tanlash  yo'li  bilan  yangi  nav,  zot,  shtamm 

yaratish. 

Simipatrik  —  bir  geografik  muhitda  bir  turga  mansub  genetik  jihatdan  har  x il 

organizmlarning birlikda yashashi. 

Stabillashtiruvchi  —  lotincha  stabilis  —  turg'un.  Tur  tarqalgan  muhit  sharoiti  keskin 

o'zgarmagan holda turga xos belgi-xossalar turg'unlik holatining avloddan avlodga berilishi. 

Sistematika  —  yunoncha  sistema  —  bo'laklardan  tashkil  topgan,  yaxlit,  butun. 

Organizmlarning  qon-qardoshligiga  qarab  ularni  turli  sistematik   kaiegoriyalarga  ajratuvchi 

biologiyaning bir shoxobchasi. 

Estetika - yunoncha estetikoe - sezish. Go'zallikni sezish, his qilish. 

Shajara     nasl-nasab. 

EVOLUTSIYA DALILLARI 

Ushbu bobda evolutsiyaning sitologik, molekulyar biologik, embriologik, solishtirma anatomik, 

paleontologik,  biogeografik  dalillari  bayon  qilinadi.  Bu  bilimlarni  puxta  o'zlashtirish  hujayra, 

nuklein  kislotalar,  oqsillar  tuzilishi  va  funksiyasi,  biogenetik  qonun,  gomologik  analogik, 

rudement organlar, atavizm hodisasi, eralar, ularning yoshini aniqlash usullari, qit'alarning paydo 

bo'lishi haqidagi tushunchalarni bilish bilan uzviy alo-qador.Qayd qilinganlarning hammasi sizga 

makroevolutsiyani  tushunishga  ko'mak  beradi.  Organik  olam  evolutsiyasini  inkor  qiluvchilar 

bilan  bo'ladigan  munozarada  siz  ana  shu  fan  dalillaridan  foydalanishingiz  va  ularga  asoslanib 

organik olamda evolutsion jarayon mavjudligini isbotlashingiz tavsiya etiladi. 

Makroevolutsiya va uning isboti 

Tur  doirasida  ro'y  beradigan  jarayonlar  ko'pgina  hollarda  qisqa  muddatli  bo'lgani  sababli 

odam  ularni  to'g'ridan  to'g'ri  o'rgana  oladi.  Makroevolutsiya,  ya'ni  turdan  yuqori  boigan 

sistematik  bir-liklar:  avlod,  oila,  turkum,  sinf,  tiplardagi  evolutsion  jarayonlar  million  yillar 

davomida  amalga  oshgani  sababli,  uni  bevosita  kuzatib  bo'lmaydi.  Shu  bois  makroevolutsiya 

bilvosita  dalillar,  ya'ni  qadimgi  davrlarda  yashab  o'lib  ketgan  mavjudodlarning  hozirgi  paytda 

yashab  turganlari,  shuningdek,  keyingilarining  tashqi,  ichki  tuzilishi,  rivojlanishi,  ularning 

hayotiy  jarayonlarini  o'zaro  taqqoslash  orqali  aniqlanadi.  Shunga  qaramay  makroevolutsiya 

mikroevolutsiyaning  uzviy  davomi  hisoblanadi.  Chunki  mikroevolsiyadagi  mutatsion  va 

kombinativ o'zgaruvchanlik, po-pulyatsiyaning gcnetik va ekologik jihatdan xilma-xil bo'lishi, 

evolutsiyaning boshlang'ich omillari makroevolutsiyaga ham o'z ta'sirini ko'rsatadi. 

Nazorat topshiriqlari: 

Genning  o'zgarishi  hamma  vaqt  ham  oqsil  molekulasining  o'zga-rishiga  sababchi 

bo'ladimi? Nima uchun? 

Oqsil  molekulasining  o'zgarishiga  qarab  turlarning  o'zgarganlik  muddatini  bilish 

mumkinmi? 

 

MAVZU: EVOLUTSIYANI ISBOTLASHDA MOLEKULYAR BIOLOGIYA FAN 

DALILLARI. 

EVOLUTSIYANI ISBOTLASHDA EMBRIOLOGIYA VA SOLISHTIRMA ANATOMIYA, 

PALEONTOLOGIYA FAN DALILLARI 

Asosiy savollar: 

1.Molekulyar biologiya  2.Embriologiya  3.Solishtirma anatomiya  3.Paleontologiya 

 

45 

Tayanch iboralar: 

 

Molekulyar 

biologiya, 

Embriologiya, 

Solishtirma 

anatomiya, 

Paleontologiya, 

makromolekulalardi 

1-asosiy savolning bayoni: 

Molekulyar  biologiya.  Har  bir  hujayra  bir  qancha  organik  birikmalardan  tashkil  topgan. 

Hujayra  tuzilishida,  unda  kechadigan  jarayonlarni  energiya  bilan  ta'minlashda  oqsillar,  nuklein 

kislota-lar, lipidlar, uglevodlar asosiy o'rinni egallaydi. Ular orasida oqsillar va nuklein kislotalar 

hujayra  hayotida  muhim  o'rin  tutadigan  makromolekulalardir.  Oqsillar  birinchi  navbatda 

qurilish  va  plastik  materialdir.  Nuklein  kislotalar  esa  irsiy  axborotni  tashuvchi  makro-

molekulalar hisoblanadi. 

Kelib  chiqishi  yaqin  va  uzoq  bo'lgan  turlarning  ma'lum  bir  ta-rixiy  taraqqiyot  davrida 

makromolekulalardagi  o'zgarishlarini  aniqlash  uchun  biokimyo  fanida  bir  nechta  usullar: 

makromolekulalar  (DNK)ni  duragaylash,  oqsil  (gemoglobin,  mioglobin,  sitoxrom)  molekula 

tarkibidagi aminokislotalarning joylashish tar-tibini belgilash va boshqa usullar qo'llaniladi. 

Molekulyar  biologiya  rivojlanishining  hozirgi  holati  har  xil  turlarga  mansub  organizmlar 

DNKsidagi  nukleotidlar,  oqsil  molekulasidagi  aminokislotalar  joylashishidagi  o'zgarishlarning 

tahlil  qilish  va  oqibatda  ular  orasidagi  o'xshashlik  va  farqlar  dara-jasini  aniqlash  mumkinligini 

ko'rsatmoqda.  Har  bir  aminokislotani  oqsil  molekulasidagi  almashinuvi  bir,  ikki,  uch 

nukleotidlarning  o'zgarishi  bilan  aloqador.  Shu  bois  u  yoki  bu  oqsil  molekulasidagi 

aminokislotalar almashinuvini e'tiborga olib, ana shu oqsil molekulasi sintezida qatnashgan gen 

tarkibidagi  nukleotidlar  almashinuv  miqdorining  maksimum  va  minimumini  EHM  yordamida 

hisoblash mumkin. 

Olingan  ma'lumotlarga  asoslanib  oqsil  molekulasida  o'rtacha  qancha  aminokislota 

almashinilganligi,  gen  tarkibidagi  nukleotidlar  joylanishida  qanday  o'zgarishlar  ro'y  berganligi 

to'g'risida  hukm  chiqarish  miimkin.  Sizlar  gemoglobin  oqsili  qizil  qon  tanachalari  — 

eritrotsitlarda  bo'lishini  va  kislorodni  tashib  yurish-da  faol  ishtirok  etishini  bilasizlar.  Odam 

eritrotsitlaridagi  gemoglobin  oqsili  o'zaro  o'xshash  ikkita  alfa  va  ikkita  betta  zanjirdan  tashkil 

topgan  A  ning  har  bir  zanjiri  141  ta,  (3  ning  har  bir  zanjiri  145  ta  aminokislolalardan  iborat. 

Gemoglobinning  a  va  b  zanjirlari  o`zaro  farq  qilsa  ham,  ulardagi  aminokislotalarning  joylanish 

izchilligi  bir-biriga  o'xshash.  Bu  holat  gemoglobin  a  va  p  zanjirlari  tarixiy  jarayonda  yagona 

polipeptid zanjir divergensiyasi natijasida haydo bo'lganligidan dalolat beradi. Organik olamning 

tarixiy  taraqqiyotida  turli  hayvon  guruhlarida  mutatsion  o'zgaruvchanlik  tufayli  a  va  p  zanjirda 

ham aminokislotalar almashinuvi sodir bo`lgan. 

Oqsil  evolutsiyasi  darajasining  tezligi  yillar  davomida  uning  tarkibidagi  aminokislotalar 

almashinuvi bilan belgilansa,  genlar-ning evolutsion tezligi nukleotidlar  almashinuvini aniqlash 

orqali  bilinadi.  Lekin  genlar  tarkibidagi  nukleotidlar  almashinuvi  hamma  vaqt  oqsil  tarkibidagi 

aminokislotalar  almashinuviga  sababchi  bo'lavermaydi.  Oqsil  tarkibiga  kiruvchi  20  xil 

aminokislotadan 18 xilining genetik kodi ikkidan oltigacha ekanligi bundan dalolat beradi. 

Gen tarkibidagi har bir nukleotid mutatsiyaga uchrashi mumkin. Uni nuqtali mutatsiya deyiladi. 

Ba'zi  nukleotidlarning  ta'sirga  bo'lgan  munosabati  bir  xil  emas.  Ayrim  nukleotid  juftlarida  bir, 

ikki mutatsiya ro'y bergan holda, boshqa nukleotid juftla-rida yuz martalab mutatsiya kuzatiladi. 

Keyingilari «qaynoq» nuqtalar deb ataladi. 

Mutatsiya  tripletning  qaysi  nukleotidini  o'zgartirayotgani  nihoyatda  muhimdir.  Masalan, 

fenilalanin  UUU  kodoniga  ega.  Agar  kodondagi  uchinchi  uratsil  adenin  yoki  guanin  bilan 

almashinsa,  u  holda  kodon  mavqeyi  o'zgarib,  UUA  UUG  kodonlari  polipeptid  bog'  larkibiga 

leytsinni  kiritadi.  Bu  esa  oqsil  tuzi-lishi  va  funksiyasining  o'zgarishiga  olib  keladi.  Odatda 

sistematik  jihatdan  bir-biriga  yaqin  turlarda  mutatsiyalar  soni  kam,  uzoq  turlarda  esa  aksineha, 

ko'p  bo'ladi.  Shu  sababli,  masalan,  odam  DNK  molekula  tuzilishi  makaka  maymuni  DNK 

tuzilishiga  66%  o`xshash  bo'Isa,  ho'kiznikiga  28%,  kalamushnikiga  17 % ,  lasos  balig`inikiga 

8%, ichak tayoqchasi bakteriyasiga atigi 2% o'xshashligi aniqlangan. 

 

46 

Evolutsiyaning  molekulyar  soatlari.  Odatda  bir  qancha  turlarda  oqsillar

 

divergensiyasini 

aniqlash  orqali  ularning  bir-biridan  ajral ish   muddati  haqida  mulohaza  yuritiladi.  Oqsil 

evolutsiya darajasi n i n i g   lezligi yillar davomida uning tarkibidagi aminokislotalar almashinuvi 

bilan  belgilanadi.  Oqsil  tarkibidagi  aminokislotalar  iiliiusliiiuiviga  qarab  u  yoki  bu  avlod  oila, 

turkum,  sinf,  tiplarning  divergensiya  muddati  aniqlanadi.  Masalan,  p  globin  oqsili  shajarasini 

o'rganish  natijasida  uning  tuzilishi  bundan  400

 

mln  yil  oldin  odam  bilan  karp  balig'i,  225  mln 

yil  oldin  yexidnalar  bilan  odam,  70

 

mln  yil  oldin  it  bilan  odam  ajdodlarida  o'xshash  bo'lgan 

degan xulosaga kelindi. 

Nazorat topshiriq;lari: 

1.Makroevolyutsiya qanday dalillar orqali isbotlanadi? 

2.Molekulyar biologiyaning tadqiqt ob’ektiga nimalar kiradi? 

3.Organik olamning bir tarmoqdan kelib chiqqanligini isbotlang? 

4.Evolyutsiyaning molekulyar soatlari deganda nimani tushunasiz? 

 

EVOLUTSIYANI 

ISBOTLASHDA 

EMBRIOLOGIYA 

VA 

SOLISHTIRMA 

ANATOMIYA, PALEONTOLOGIYA FAN DALILLARI 

 

2-asosiy savolning bayoni: 

Embriologiya.  O'simlik,  hayvon,  odam  tanasi  hujayralardan  tashkil  topgan.  Barcha  lirik 

mavjudot tana tuzilishidagi bunday o'xshashlik ular bir tarmoqdan kelib chiqqanligini isbotlovchi 

dalil  hisoblanadi.  O'simlik,  hayvon,  odam  hujayralarida  membrana,  sitoplazma,  yadro, 

sitoplazmatik  organoidlar.  endoplazmatik  tur,  nhosoina,  mitoxondriyalar.  Golji  apparatining 

borligi, barcha tirik mavjudodlarda genetik kodning bir xilligi ham organik olamning xilma-xil 

vakillarining kelib chiqishi birligidan dalolat beradi. Barcha ko'p hujayrali hayvonlar o'z shaxsiy 

rivojlanishini urug'langan tuxiim hujayra — zigotadan boshlaydi. Ularning barchasida zigotaning 

bo'linishi,  murtakning  ikki,  uch  qatlamli  holati,  uning  varaqlaridan  turli  organlarning  hosil 

bo'lishi  kuzatiladi.  Embriologiyaning  rivojlanishdagi  o'zaro  o'xshashlik,  ayniqsa  bir  tip  yoki 

sinfga  mansub  hayvonlarni  o'zaro  taqqoslaganda  ko'zga  yaqqol  tashlanadi.  Masalan,  umurtqali 

hayvonlar  sinfi:  baliqlar,  uiula  hamda  quruqlikda  yashovchilar,  sudralib  yuruvchilar,  qushlar,  

sutemizuvchilar  embrional  rivojlanishining  boshlang'ich  davrlarida  bir-biriga  juda  o'xshash 

bo'lib,  ularning  bosh  tana,  dum,  tomoqlari  yonida  jabra  yoriqlari  bo'ladi.  Embrion  rivojlangan 

sari  liuli  sinlga  kiruvchi  hayvonlar  orasidagi  o'xshashlik  kamaya  boradi.  Ularda  shu  hayvon 

sinfi,  turkumi,  oilasi,  avlodi  va  turiga  xos  belgi

 

xossalar  paydo  bo'la  boshlaydi.  Chunonchi, 

gorilla  bilan  ml.mi  embrioni  dastlab  o'xshash  bo'lsa-da,  embrional  rivojlanishining  keyingi 

davrlarida  odam  embrionida  peshona,  gorilla  unhiionida  esa  jag'  oldinga  bo'rtib  chiqqanligini 

ko'rish mumkin. Minobaiin, har bir hayvonning embrional rivojlanishda oldin katta, pirovardida 

esa  kichik  sistematik  birliklarga  xos  belgilar  rivoj-liinadi.  Hoshqacha  aytganda,  embrional 

rivojlanishda belgilarning umumiylikdan xususiylikka tomon djialishi ro'y beradi. 

 Biogenetik  qonun.  Yuqorida  kcliinlgan  dalillar  har  bir  individ  o`zining  shaxsiy 

rivojlanishini  —  ontogenezida  filogenezning,  ya'ni  tarixiy

 

rivojlanishining  qisqacha 

tak ro rl anishini  ifodalaydi.  Bu  biogenetik  qonun  deb  ataladi.  Маzkur  qonun  XIX  asrning 

ikkinchi  yarmida  nemis  olimlari  E.  Gekkel  va  F.Myuller  tomonidan  kashf  etilgan.  Biogenetik 

qonun o'simliklarga ham taalluqlidir. Chunonchi, chigitdan ungan madaniy g'o'za navlarida oldin 

yaxlit  plastinkali,  keyinchalik  ikki,  uch,  to'rt,  besh  bo'lakli  barglar  hosil  bo'ladi.  Yovvoyi  g'o'za 

turlari  raymondiy,  klotsshianum  poyasidagi  barcha  barglar  yaxlit  plastinkadan  iborat.  Demak, 

madaniy  g'o'zalar  shaxsiy  rivojlanishida  yowoyi  g'o'za  barglarining  yaxlit  plastinkasi  qisqacha 

takrorlana-di. Lekin shaxsiy rivojlanishda avlod-ajdod organizmlar tarixiy rivojlanishning barcha 

bosqichlari emas, balki ayrimlari takrorlanadi, boshqalari tushib qoladi. U avlod-ajdodlar tarixiy 

rivojlanishi  million  yillar  davom  etganligi;  shaxsiy  rivojlanish  esa  juda  qisqa  muddatda  o'tishi 

bilan  izohlanadi.  IkMnchidan,  ontogenezda  ajdodlarning  yetuk  formalari  emas,  balki  faqat 

embrion  bosqichlari  qaytariladi.  Filogenez  ontogenezga  ta'sir  ko'rsatar  ekan,  ontogenez 

filogenezga  ta'sir  ko'rsatmaydimi,  degan  savol  tug'ilishi  tabiiy.  Shuni  qayd  etish  lozimki, 

 

47 

ontogenezda faqat ajdodlarning ba'zi bosqichlari tushibgina qolmay, ba'zan ularda kuzatilmagan 

o'zgarishlar ham ro'y beradi. Buni rus olimi A. N. Seversev o'zining filoembriogenez nazariyasi 

bilan  isbotlab  berdi.  Ma'lumki,  mutatsion  o'zgaruvchanlik  individ  embrion  rivojining  har  xil 

bosqichlarida  sodir  boladi.  Foydali  mutatsiyaga  ega  organizmlar  yashash  uchun  kurash,  tabiiy 

tanlanishda g'olib kelib, foydali mutatsiyalarni nasldan naslga berib, oqibatda filogenez borishini 

o'zgartiradi.  Masalan,  sudralib  yuruvchilar  terisida  epitelial  va  uning  ostidagi  biriktiruvchi 

to'qima  hujayralari  rivojlanib,  tangachalar  hosil  qiladi.  Sutemizuvchilarda  esa  epitelial  va 

biriktiruvchi to'qima hosilalari rivojini o'zgartirib, teri orasida soch xaltasini rivojlantiradi. 

Nazorat topshiriqlari: 

Oqsil molekulasining o’zgarishiga qarab turlarning ozgarganlik muddatini bilish mumkinmi? 

3-asosiy savolning bayoni: 

Solishtirma  anatomiya.  Makroevolutsiyani  isbotlashda  gomologik,  analogik,  rudiment 

organlar, shuningdek, atavizm hodisasining ahamiyati benihoya katta. 

Gomologik  organlar.  Bajaradigan  funksiyasidan  qat'i  nazar,  tuzilishi  va  kelib  chiqishi 

jihatidan  bir-biriga  o'xshash  organlar  gomologik  organlar  deb  ataladi.  Masalan,  umurtqali 

hayvonlar  quruqlikda,  havoda  tarqalgan  vakillarida  oldingi  oyoq  yurish,  yer  qazish,  uchish, 

suzisn vazifasini bajaradi. Lekin ularning ham-masida oldingi oyoq, yelka, bilak, tirsak, kaft usti, 

kaft va barmoq suyaklaridan iborat. Gomologik organlar o'simliklarda ham uchraydi. Chunonchi, 

no'xat gajaklari, zirk va kaktus tikani shakli o'zgargan bargdir. 

Analogik  organlar  deyilganda  bajaradigan  funksiyasi  jihatidan  o`xshash,  ammo  kelib  chiqishi 

jihatidan  har  xil  organlar  tushunila-ili  Kakiusning  tikanlari  barg,  do'lananing  tikanlari  poya, 

atirgul,  malinaning  tikanlari  esa  epidermis  o'simtalarining  o'zgarishidan  hosil

 

bo'lgan.  Xuddi 

shuningdek,  boshoyoqli  mollyiiskalar  ko'zi  bilan  umurtqali  hayvonlarning  ko'zi  ham  analogik 

uitMiilarga  misoldir.  Boshoyoqli  mollyuskalarda  ko'z  ektoderma  qavatiming  cho'zilishidan, 

umurtqalilarda bosh miya yon o'simtalaridan  rivojlanadi. 

Ayriim  hollarda  turli  sistematik  guruhlarga  mansub  organizmlarning    uzoq  ming  yillar 

mobaynida  bir  xil  sharoitga  moslanishi  tufayli  ham  evolutsion  jarayon  yuz  beradi.  Bu  jarayon 

konvergensiya-

 

belgilarning  o'xshashligi  deb  nomlanadi.  Konvergensiyaga  misol  tariqasida 

baliqlardan  akula,  mezozoy  erasida  yashab,  so'ng  qirilib  bitgan  sudralib  yuruvchilardan  — 

ixtiozavr va sutemizuvchi-lardan delfinning tana tuzilishi, harakatlanish organlari o'xshashligini 

olish  mumkin.  Sutemizuvchilar  sinfining  xaltalilar  va  yo'ldoshlilar  kenja  sinf  vakillari  bo'lmish 

xaltali krot, oddiy krot tashqi qiyofasining o'zaro o'xshashligi ham konvergensiya natijasidir. 

Rudiment va atavizmlar. Evolutsion jarayonda o'z ahamiyatini  yo'qotgan va  yo'q bo'lib ketish 

bosqichida  turgan  organlar  rudiment  organlar  deb  ataladi.  Rudiment  organlar  qadimgi 

ajdodlarda normal rivojlangan va ma'lum funksiyani bajargan. Keyinchalik evolutsion jarayonda 

ular o'zining biologik ahamiyatini  yo'qotib, qoldiq shaklida saqlanib qolgan. Rudiment organlar 

o'simliklarda  ham,  hayvonlarda  ham  uchraydi.  Masalan,  marvaridgul,  bug'doyiq,  paporotnik 

va xona o'simliklaridan aspidistra ildiz poyasida qobiqlar rudiment holdagi barg hisoblanadi. 

Otning  ikkinchi  va  to'rtinchi  barmoqlari,  kitning  dumg'aza  va  oyoq  suyaklari,  pashshalarda  bir 

juft  kichik  qanotlar  ham  rudiment  organlardir.  O'simlik,  hayvon  va  odamlardagi  rudiment 

organlar  muhim  evolutsion  dalil  hisoblanadi.  Organik  olamnnig  tarixiy  rivojlanishini  atavizm 

hodisasi  ham  tasdiqlaydi.  Atavizm  deyilganda  ayrim  individlarda  ajdod  belgilarining 

takrorlanish hodisasi tushuniladi. Masalan, ahyon-ahyonda toychalar zebrasimon bo'lib tug'iladi. 

To'riq  otning  orqasida  xira  yo'l  chiziqlari  paydo  bo'lish  hollari  ham  uchraydi.  Bular  xonaki 

otning  yovvoyi  ajdodlari  zebrasimon  yo'l-yo'l  terili  bo'lganligidan  dalolat  beradi.  Ba'zan 

sigirlarning  yelinida  uchinchi  juft  emchaklar  paydo  bo'lishi  mumkin.  Bu  sigirlar  to'rt  juft 

emchakli yvvoyi ajdoddan kelib chiqqanligini ko'rsatadi. 

Nazorat topshiriqlari: 

1.Divergensiya va konvergensiya atamalarining ma’nosini tushuntiring? 

2.Metamofozli va metamofozsiz rivojlanishning evolyutsin ahamiyatini tushuntiring? 

3.Rudiment va atavism hodisasining evolyutsion ahamiyatini tushuntiring? 

4-asosiy savolning bayoni: 

 

48 

Paleontologiya — qazilma holdagi o'simliklar, hayvonlar, zamburug`lar va boshqa organizmlar 

to'g'risidagi  fandir.  Organik  olamning  tarixiy  rivojlanishini  isbotlashda  paleontologiya  fanining 

dalillari  muhim  o'rin  egallaydi.  Biologiya  fanida  to`plangan  ma'lumotlar  organik  olam  hozirgi 

ko'rinishda paydo bo'lmay, balki uzoq davom etgan tarixiy rivolanish natijasi ekanligidan dalolat 

beradi. Insonlar Yer yuzida paydo  b o 'lmasdan oldin ham o'simliklar, zamburug'lar va hayvonlar 

yashagan.  Ularning  ba'zilari  o'zgarib  organik  olamning  hozirgi  vakillarini  hosil  etgan  bo'lsalar, 

aksariyat  ko'pchiligi  yashash  uchun  kurash,  tabiiy  tanlanishda  qirilib  ketgan  va  qazilma  holda 

Yerning turli qatlamlarida saqlanmoqda. Yumshoq tanaga ega bo'lgan ko'pchilik  umurtqasizlar, 

o'simliklar,  zamburug'lar  o'lgandan  keyin  mikiooiganzimlar  tomonidan  parchalanib  yuborilgan 

va o'zlaridan keyin nom-nishon qoldirmagan. Boshqalari esa okean, dengiz, baland tog' ostidagi 

qatlamlarda  qolib  ketgan.  Organizmlarning  qattiq  qismlari  ancha  sekin  parchalanib,  ular  ichiga  

kirgan  mineral  moddalar  kremnezem  bilan  o'rin  almashgan  Bunday  hollarda  toshga  aylanish 

hodisasi  ro'y  bergan.  Yer  yuzida  qadim  zamonlarda  yo`qolib  ketgan  hayvon,  o'simlik  ildizlari, 

skelet,  suyaklar,  jag'lar,  tishlar,  shoxlar,  tangachalar,  o'simlik  poyalari  birmuncha  to'liq  holda 

hozirgi viiqigaeha saqlanib qolgan.  

Paleontolog  olimlar  hayvonlarning  qazilma  holdagi  qoldiqlari-и.1  qarab  organizmlar  hayot 

davrida  qanday  bo'lsa,  xuddi  shunday  tashqi  qiyofasini  va  tuzilishini  tiklamoqdalar.  Tiklashda 

mashhur biolog Jorj Kyuvening korrelyatsiya qonuniga muvofiq kash f  etil gan rekonstruksiya 

(lotincha rekonstruktio — qayta tiklash)  m etod idan foydalaniladi. 

Rekonstruksiya  metodi  kalla,  qo'l,  oyoq  va  tanadagi  boshqa  suyyaklar,  muskullarni  o'zaro 

taqqoslab nisbatini aniqlashga  asoslanadi. Rekonstruksiya metodi  yordamida qadimgi davrlarda 

yaishagan  bir  qancha  umurtqali  hayvonlar,  odam  ajdodlarining  tashqi  qiyolasini  tiklashga 

muvaffaq  bo'lindi.  Ch.  Darvin  o'zvaqtida  paleontologik  solnoma  chala  deb  ko'rsatib  o'tgan  edi. 

Lekin shunga qaramay fan sohasida to'plangan paleontologik dalillar qadim vaqtlarda hayvonot 

va o'simliklar olami qanday boiganligi to'g'risida tasawur hosil qilishga imkon beradi. 

Nazorat topshiriqlari: 

1.Paleontologiya atamasining ma’nosini tushuntiring? 

2.Nima  sababdan  qadimgi  era  va  davrlarda  yashagan  ko’p  organism  qolgiqlari  hozirga 

qadar saqlanmagan? 

3.Korrelyatsiya qonunini tushuntiring? 

 

MAVZU: EVOLUTSIYANI ISBOTLASHDA 

BIOGEOGRAFIYA FANI DALILLARI 

                       

              Asosiy savollar: 

Avstraliya biogeografik viloyati   2.Hindomalay biogeografik viloyati 

3.Habashiston biogeografik viloyati  4. Neoarktik biogeografik viloyati 

Tayanch iboralar: 

A                Avstraliya biogeografik viloyati, Avstraliyadan tashqari Yangi zellandiya, Yangi Gvineya, 

Polineziya,Tasmaniya  orollari,  Hindomalay  biogeografik  viloyati,  Hindiston,  Hindixitoy, 

Seylon,  Yava,  Sumatra,  Tayvan,  Fillippin  orollar,  Neotropik  biogeografik  viloyat.  Janubiy 

va  Markaziy  Amerika  hainda  Meksikaning  tropik  qismi,  Karib  arxipelagi,  Paleoarktik 

biogeografik  viloyati  butun  Yevropa,  Osiyoning  shimoli y,  markaziy  qismi,  Afrikaning 

shimoliy qismi, Neoarktik biogeografik viloyatiga Shimoliy Amerika, Zellandiya, Bermud va 

Aleut orollari