2022 O‘zbekiston madaniyati va san’ati tarixi

Nazorat topshiriqlari:
1.O‘rta Osiyoda qadimgi shahar davlatlarining shakllanishi.
2.Shaharsozlik, me’morchilik, haykaltaroshlik taraqqiyoti.
Mustaqil ish topshiriqlari:
1.Qadimgi madaniyatning o‘ziga xos xususiyatlari.
2.Yunon Baqtriya va Kushon podsholigi davrida Baqtriya madaniyati va san’ati.
41


Baktriyaning Yunon-Baktriya podsholigi davri madaniyati va san’ati
Asosiy savollar:

1. 
   Yunon-Baktriya davri madaniyati va san’atining urganilishi.
   
2. 
   Shaxarsozlik,me’morchilik va moddiy madaniyat tarakkiyoti
   
3. 
   Yozuv badiy va amaliy san’at rivoji.
   
4. 
   

Tayanch suz va iboralar: Yunon-Baktriya, Shaxarsozlik, Yozuv


Darsning maksadi: Baktriyaning Yunon-Baktriya podsholigi davri madaniyati va san’atini urganish.

Mil.avv. 312 yilda Iskandarning eng ishonchli sarkardalaridan biri Salavka diadoxlar bilan bo‘lgan kurashda ustun kelib Bobil, Suziana, Midiya va boshqa qo‘shni viloyatlarni bosib oldi va ko‘p o‘tmay Old Osiyo, Eron va O‘rta Osiyo hududlariga ham o‘z hukmronligini o‘rnatdi. Salavkiylar hokimiyatni egallagan paytdayoq ularning O‘rta Osiyodagi ahvoli tahlikali edi. Aynan shu sababli O‘rta Osiyo viloyatlari yerlaridan mahrum bo‘lishdan qo‘rqib ketgan Salavka I o‘z vorisi Antiox I boshchiligidagi Sharqiy noiblik (straplik)larni ta’sis etdi.

O‘zining uzoq yillik hukmronligi davrida (mil. avv. 293-261 yy.) Antiox G‘arbga qilgan ko‘pgina yurishlari bilan shuhrat qozondi. U o‘z davlatining sharqiga, shumladan O‘rta Osiyo yerlariga kam e’tibor qaratdi. Bu paytda uning viloyatlarida iqtisodiy o‘zgarish yuz beradi. Ancha tinch hayot boshlanib qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik, savdo-sotiq anchagina rivojlanadi. Salavkiylar davlati markazidan chetda bo‘lishiga qaramasdan, O‘rta Osiyo ular davlatining eng muhim qismi edi. O‘rta Osiyo harbiy-strategik va iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lib, salavkiylar bu hudud bo‘ylab o‘tgan savdo yo‘llari
bo‘yida shaharlar va qishloqlar qurdirib ularda hunarmandchilik, o‘zaro almashinuv va savdo-sotiqni rivojlantirganlari bejiz emas.
42
Tarixiy manbalarda salavkiylar satrap-strateglari yunoncha nomda tilga olinadi. (Stratonik, Aleksandr, Gieraks va b.). Demak, salavkiylar hukmdorlari asosan yunonlardan va ayrim hollarda ellinlashgan mahalliy aholidan tayinlangan. Tadqiqotchilarning fikricha, O‘rta Osiyoda yunon hokimlari va ular atrofida to‘plangan yunon-zodagonlar bilan birga mahalliy zodagonlar ham hokimlik qilar edilar. Salavkiylar hokimiyati, O‘rta Osiyodagi harbiy manzilgohlarda (katoykiyalarda) joylashgan harbiy kuchlarga tayangan edi. Aholiga jabr-zulm qilishda mahalliy hukmron guruh vakillari ham ishtirok etardilar.
Mil. avv. III asrning 60-50-yillariga kelib Kichik Osiyo va Bolqon yarim orolida salavkiy hukmdorlari o‘rtasida hokimiyat uchun kurashlar avj oldi. Natijada salavkiylar davlatining sharqiy satraplari siyosiy hayotida o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Mil. avv. 250 yilga kelib dastlab Parfiya, keyin esa Yunon-Baqtriya davlatlari salavkiylar davlatidan ajralib chiqib o‘zlarini mustaqil deb e’lon qildilar.
Yunon-Baqtriya davlatining gullab-yashnagan davri mil. avv. III asrning ikkinchi yarmi va mil. avv. II asrning birinchi yarmiga to‘g‘ri keladi. Janubiy hududlardan bu davrga oid Jondavlattepa, Dalvarzin (pastki qatlamlar), Oyxonim, Qorabog‘tepa, Kampirtepa kabi yodgorliklardan hokimlar saroylari, ibodatxonalar, turar-joylar, mehnat va jangovar qurollar, turli hunarmandchilik buyumlari hamda ko‘plab tanga pullarning topilishi bu hududlardagi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotdagi rivojlanish jarayonlaridan dalolat beradi.
Yunon-Baqriya davlati markazlashgan davlat bo‘lib, hokimiyatni podsho boshqarar edi. Davlat bir necha viloyatlarga bo‘lingan bo‘lib bu viloyat hokimlari podshoga bo‘ysunar edilar. Ba’zi tadqiqotchilar So‘g‘d va Farg‘ona ham Yunon-Baqtriya tarkibiga kirgan desalar, ayrimlari bu davlatning chegaralari Amudaryodan nariga o‘tmagan deydilar. So‘nggi yillarda olib borilgan qazishmalar natijasida topilgan juda ko‘plab arxeologik topilmalar Amudaryoning o‘ng va so‘l qirg‘og‘i aholisining mil.avv. III-II asrlardagi o‘zaro aloqalardan darak beribgina qolmay, bu yerlarni Yunon-Baqtriya davlati tarkibiga kirganligidan dalolat beradi.
Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda mil. avv. 250-140-130 yillar davomida Yunon-Baqtriya davlati mustaqil davlat sifatida mavjud bo‘lib, bu davrda Diodot, Yevtidem, Yevkratid, Geliokl kabi podsholar hokimiyatni boshqarganlar. Mil. avv. II asrning ikkinchi yarmiga kelib ko‘chmanchilar zarbalari ostida Yunon-Baqtriya davlati inqirozga uchradi.

Antik davrda madaniy-iqtisodiy jihatdan yaksaigan davlatlardan bin Baqtriya

davlati hisoblangan. Baqtriya m ustaqii davlat sifatida o ‘z tasarrufiga hozirgi
0 ‘zbekistonning Surxondaryo viloyati, Turkm anistonning sharqiy qismi,
T ojikiston Respublikasining A m udaryo b o ‘ylari hamda Shimoliy Afg'oniston
yerlarini qam rab olgan. Baqtriya haqidagi dastiabki m a’lum otlar «Avesto»da,
yunonistonlik Ktesiy asarlarida, shuningdek, yunon solnomachisi Diodom ing
«Tarix kutubxonasi» nomli asarida uchraydi. Shu bilan birga Baqtriya davlati
haqidagi m a’lum otlar Behustun va naqshi Rustam yozuvlarida, qadimgi 43
anbalari «Rigveda» rivoyatlarida, «Ramayana» dostonida uchraydi. Qadimgi
Baqtriya davlati nafaqat M arkaziy Osiyo hududidagi m oddiy va m a’naviy
m adaniyatning taraqqiyotiga, balki o ‘ziga qo'shni bo‘lgan boshqa davlatlaming
m adaniy-iqtisodiy taraqqiyotiga h am sezilarli ta'sir ko‘rsatgan.
E ram izdan aw algi 329-327- yillarda Baqtriya hududlarini A leksandr
M akedonskiy bosib olgan. Eramizdan awalgi 135 yilga kelgach, qadimgi Baqtriya
hududida K ushonlar saltanati tashkil etiladi.
T aniqli filolog olima F.Sulaym onovaning ta’kidlashicha, Baqtriya eski fors
tilida Baqtrish, «Avesto*da Baxdi, hindlaming «Mahobhorat» dostonida Zariasp,
yunoncha Baqtra, Alisher N avoiy asarlarida Baxtari, hozirgi tilda Balx deb
yuritiladi. Baqtriya «Avesto»da «baxtli». «farovon», «bayroqdor>>, «shaharlar
onasi» deb ta ’riflanadi.
Q adim gi Baqtriya G 'arb va Sharqqa boradigan savdo yo‘lining markazida
joylashgan. Strabonning «Geografiya» asarida yozilishicha, Baqtriya Hindistonga
boradigan uch yo‘lning, Xitoyga boradigan ikki yo‘lning va G ‘arbga boradigan
ikki yo‘lning ustida joylashgan, Biigina «Buyuk Ipak yo‘li»ning o ‘zi uning madaniy
jihatdan yuksalishida m uhim ro‘l o ‘ynagan,
Baqtriya yirik shaharlar, qasrlar, istehkomli qal’alar va ibodatxonalari ko‘p
b o ‘lgan m am lakat hisoblangan. Shu sababli qadimgi Baqtriya «Shaharlar
m am lakati» deb atalgan.
Y unon-Baqtriya davlati hududlarida ko‘plab rivojlangan shaharlar - hozirgi
Afg‘oniston qismidagi Bagram, B aktra, Oyxonum kabilar; hozirgi Tojikiston
www.ziyouz.com kutubxonasi
qismida K abadshoh, Kaykabod va boshqa shaharlar, hozirgi 0 ‘zbekiston
qismidagi K o‘hna Term iz, Dalvarzin, D unyotepa, H ayitobodtepa, Jondavlattepa kabi shaharlar mavjud bo'lgan.
Bu shaharlarda hunarm andchilik, A m udaryo bo‘yidagi shaharlarda yirikyirik kemalar bo‘lmasa-da, kemasozlik va savdo-sotiq rivojlangan. To‘quvchilik.
ko'nchilik, qurolsozlik ravnaq topgan b o lib , hunarm andlar turli buyum lar
va zeb-u ziynatlami oltin, kumush, bronza, qalay va qo‘rg‘oshindan yasaganlar.
B aqtriyaning shim oliy hududlari (K o b ad iy o n )d an topilgan «A m udaryo
xazinasi» nom i bilan mashhur bo‘lgan buyum lar - 179 oltin, 7 kum ush
buyumlari va o ‘sha zam onda zarb qílingan 1500 dona kumush va chaqa tangalar
(ular orasida Yunon-Baqtriya podshohlari — D iodot va Yevtidemlar tom onidan

44

zarb qilingan tangalar ham bor), oltin zeb-ziynatlar, bilaguzuk, uzuk, m aijon,

quym a oltindan yasalgan odam , otarava, ech k i, g ‘oz, baliq va b o sh q a
hayvonlaming haykalchalari, oltin jom lar Y unon-B aqtriya davlatida nafaqat
hunarm andchilik va zargarlikning naqadar rivojlanganligidan, balki qadim gi
baqtriyaliklaming yuksak estetik tafakkurga ega bo‘lganligidan ham dalo beradi.
Baqtriya davlati eronlik ahamoniylar hukm ronligi ostida yashagan paytda
Eron madaniyati ta ’siri, ayniqsa, mahalliy xalq tilida sezilarli darajada b o ‘lgan.
A leksandr M akedonskiy (Iskandar Z u lq arn ay n ) boshchiligidagi y u n o n m akedonlar istilosi davriga kelib yunon m adaniyati ta ’siri kuchaygan.
Makedonskiy o ‘z bosqinchilik siyosatini ham da Yunon-M akedoniya ta’sirini
singdirishda m ahalliy shart-sharoitni, xalqning azaliy an ’analari, m arosim lari
va diniy e'tiqodini hisobga oigan bo‘lsa, salavkiylar bu siyosatni amalga oshirishda
qattiqqo‘llik, ya’ni G ‘arbga xos diktatura siyosalidan foydalandi. M ahalliy
aholini, lining m adaniyatini umuman inkor etish, noiblarni faqat yunonliklar
orasidan tayinlash, m ahalliy boshqaruvda k o ‘plab G ‘arbiy istehkom lar,
inshootlar qurib, G 'arbiy kuch orqali aholini b o ‘ysundirib turish tadbirlariga
zo‘r berganlar. C hunonchi, Aleksandming y u non va mahalliy m adaniyatlam i
o 'z a ro u y g 'u n lash tirish d ag i sa ’y -h a ra k a tla ri b o ‘lganini bilgan h o ld a ,
salavkiylaming, aksincha, tobe xalqlar orasida faqat yunon madaniyatini targ‘ib
ctishni vazifa deb bilganliklarini qayd etish lo zim .1