2020 Domuladjanov Ibragimjon

MASHINALARNING XAVFLI ZONALARI 
Mashina  va  mexanizmlarning  inson  xayotiga  va  sog‘ligiga  xavftug‘diradigan  xolatlarni 
vijudga keltiradigan joylari xavfli zona deb ataladi. Xavfli zona asosan mashina va mexanizmlarning 
ochiq  xoldagi  aylanadigan  va  xarakatlanadigan  qismlarida  mujassamlanadi.    Bu  aylanayotgan 
qirquvchi asbob yoki detal, qayishli, zanjirli va tishli uzatmalar, xarakatlanuvchi stanoklarning ishchi 
stollari,  konveyerlari,  yuklarni  bir  joydan  ikkinchi  joyga  ko‘chirib  yuradigan  yuk  ko‘tarish 

---

 
55 
mashinalari va x.k. Aylanuvchi qismlar bilan ishchilarning kiyimidan yoki sochidan ilintirib olishi 
mumkin bo‘lgan mexanizmlar ayniqsa xavfli xisoblanadi. 
SHuningdek  xavfli  zonalar  qatoriga  mashina  va  mexanizmlarda  ishlaganda  elektr  tokidan 
zararlanish,  issiqlik,  elektromagnit,  ionlashgan  nurlar,  shovqin,  titrash,  ultratovush,  zaxarli  gaz  va 
bug‘lar  ta’siriga  tushib  qolish  xam  kiradi.  Stanoklarda  ishlayotganda  qirqimlarning  uchib  ketishi, 
ishlatilayotgan  asbobning  sinib  otilib  ketishi,  detall  yaxshi  siqib  ushlanmaganligi  natijasida  otilib 
ketib ishchilarni jaroxatlashi xam xavfli zonaga kiritiladi. Xavfli zonalar doimiy, xarakatlanuvchan 
va vaqti-vaqti bilan paydo bo‘ladigan turlarga bo‘linadi. Doimiy xavfli zonaga qayishli, zanjirli va 
tishli uzatmalar, stanoklarning qirqish zonalari va xarakatlanuvchi valiklar kiradi. Xarakatlanuvchan 
xavfli  zonaga  prokat  qilish  stanlari,  potok  liniyalari,  konveyerlar,  qirqish  joyi  o‘zgarib  turadigan 
agregat stanoklari va boshqalar kiradi. 
Vaqti-vaqti bilan paydo bo‘ladigan xavfli zonalarga yuk ko‘tarish kranlari, kran balkalar, tal 
va telferlar kiradi. CHunki bu qurilmalar sex bo‘ylab ish joylarini doimiy o‘zgartirib turadi va qaerda 
ish bajarayotgan bo‘lsa, shu erda xavfli zona vijudga keladi. 
Xar qanday texnologik jarayonni boshqarish uchun o‘rnatiladigan stanok va qurilmalarning 
xammasining  xavfli  zonalari,  albatta,  unga  kishilarning  tushib  qolmasliklarini  ta’minlaydigan 
vositalar  bilan  ta’minlanishi  kerak.  Bunday  vositalarning  ba’zilari  xavfli  zona  xavfini  butunlay 
yo‘qotadi, ba’zilari esa xavf darajasini birmuncha kamaytiradi. Bunday vositalar umuman muxofaza 
qilish  sharoitiga  qarab  ikki  gruppaga  bo‘lib  qaraladi.  Bulardan  biri  sexda  xamma  ishlovchilarni 
muxofaza  qilish  imkoniyatini  yaratadigan  kollektiv  muxofaza  aslaxalari  va  ikkinchisi  ayrim 
ishlayotgan ishchini muxofazalash imkoniyatini beradigan shaxsiy muxofaza aslaxalari xisoblanadi. 
Kollektiv muxofaza aslaxalari o‘zining ishlatiladigan joylariga qarab quyidagicha bo‘linishi 
mumkin:  ish  joylari  va  sanoat  korxonalari  xavo  muxitini  mutadillashtirish,  sanoat  korxonalari 
xonalarini  va  ish  joylarini  yoritishni  normallashtirish,  ishchilarni  ionlanuvchi  infraqizil  va  ultra 
binafsha _8nurlardan, shuningdek elektromagnit, magnit va elektr maydonlaridan, shovqin, titrash, 
ultratovush to‘lqinlaridan, elektr ta’siridan, elektrostatik zaryadlardan, korxonada o‘rnatilan jixozlar, 
materiallar,  tayyor  maxsulotlar,  xomashyolararning  o‘ta  issiq  va  o‘ta  sovuq  ta’siridan  va  nixoyat 
mexanik,  kimyoviy  va  biologik  omillarning  ta’siridan  muxofaza  qiluvchi  vositalar  kiradi.  YAna 
chang va zaxarli moddalarga qarshi o‘rnatilgan vositalarni xam shular jumlasiga kiritishmumkin. 
SHaxsiy  muxofaza  aslaxalari  o‘z  navbatida  muxofazalash  sharoitiga  qarab  muxofaza  bosh 
kiyimlari,  nafas  olish  organlarini  muxofazalovchi  qurilmalar,  maxsus  kiyimlar,  maxsus  oyoq 
kiyimlari,  qo‘lni,  yuzni,  ko‘zni,  quloqni  muxofaza  qiluvchi  vositalar,  yiqilib  (balandlikda 
ishlayotganlar  uchun)  tushmaslikni  ta’minlovchi  va  terini  zararlanishdan  saqlaydigan  vositalarga 
bo‘linadi. 
Mashinasozlik  sanoatida  qo‘llaniladigan  xamma  muxofaza  vositalari  asosida,  to‘siq 
vositalari,  muxofazalash  qurilmalari,  chegaralovchi  va  signal  vositalari,  blokirovka  tizimlari  va 
shuningdek mashina va mexanizmlarni masofadan turib boshqarish vositalariga bo‘lish mumkin. Bu 
vositalar  o‘z  navbatida  bir  necha  mayda  sinflarga  bo‘linadi.  SHuning  uchun  bularning  xar  birini 
aloxida ko‘rib o‘tish maqsadga muvofiqdir.