|
Kulrang cho`yan tarkibidagi C grafit holida bo`ladi va sindirilganda kulrang tusli bo`ladi. Texnikada u quyish (mashinalarning og`ir qismlari, maxoviklar) uchun ishlatiladi. Oq cho`yan tarkibida C asosan Fe3C holida bo`ladi. Oq cho`yanning hammasi po`latga aylantirish uchun ishlatiladi.
Po`lat ikki xil bo`ladi–qattiq va yumshoq po`lat. Qattiq po`latda C ning miqdori 0,3–1,7 % bo`ladi. Yumshoq po`latda 0,3 % gacha C bo`ladi. Po`lat oson bolg`alanadi va prokatka qilinadi. Tez sovitilganda u qattiq, sekin sovitilganda esa yumshoq bo`ladi. Hozirgi kunda metallurgiyada legirlangan po`latlar, xrom–nikelli, xrom–molibdenli, xrom–vanadiyli, xrom–volframli, marganesli po`latlar ishlab chiqariladi. Ulardan texnikada, turmushda va xalq xo`jaligining boshqa tarmoqlarida keng ko`lamda foydalaniladi.
Cho`yanni qayta ishlab po`latga aylantirishning asosiy usullari Marten usuli, elektrotermik usul, Bessemer usuli va Tomas usullari hisoblanadi.
Cho`yan, po`lat va temir–qora metallar–Ozbekiston xalq xo`jaligida juda katta ahamiyatga ega. U mamlakatimizni industrlashtirishning asosi, qishloq xo`jaligini rivojlantirish va Vatanimiz mudofaa quvvatini oshirishning garovidir.
Kobalt,odatda,mishyak bilan birikkan holda,masalan,kobalt arsenid CoAsS va kobalt yaltirog`i-CoAsS tarzida uchraydi.Uning bitta barqaror tabiiy izotopi bor,lekin 16ta sun`iy radiaktiv izatoplari olingan.Kobalt rudalaridan kobalt oksid holida ajratib olinib,so`ngra u ko`mir,vodorod ta`sirida yoki aluminotermiya usuli bilan
qaytariladi.Co₃O₄+4H₂→3Co+4H₂O Co₃O₄+2C→3Co+2C+2O2
Kobaltning olinishi allotropic shakl o`zgarishi ma`lum. Odatdagi sharoitda 417℃dan yuqori α-kobalt β-kobaltga aylanadi. kobalt 14900C gacha barqaror bo`lib, 1495℃da suyuqlanadi. Kobal temirga o`xshab magnitga tortiladi.
Xossalari.Kobalt faolligi past element.Odatdagi temperaturada suvda,nam havoda va ishqorlarda o`zgarmaydi.
Xlorid va sulfat kislotada sekin-asta eriydi.Suyultirilgan nitrat kislotada yaxshi eriydi va ikki valentli kobalt tuzini Co(NO₃)₂ hosil qiladi.Konsetrlangan nitrate kislota kobaltni passiv qilib qo`yadi:
2Co+8HNO₃=3Co(NO₃)₂+2NO+4H₂O
Kobalt 1000℃ da qizdirilganda oksidlanib yonadi.
2Co+O₂=2CoO yoki 4Co+3O₂=2Co₂O₃
Kobaltning xrom va volfram bilan qotishmasi-stellit tezkezar asbob tayyorlashda(po`lat va qotishmalarni kesish uchun)ishlatiladi.Hozirgi vaqtda kobalt radioktiv izotoplarning ahamiyati katta.Masalan,co radioktiv nur manbai sifatida ishlatiladi.Co ning yarim yemirilishi davri 5 yil.
Co rak va shuning singari zararli shishlarni davolashda(400g radiyga teng miqdori)20g radiyga ekvivalent bo`lgan Co ninalar bamorning tanasiga sanchib qo`yiladi.Kobalt suyuq yog`larni qattiq yog`larga aylantirishda,ben-
zin sintez qilishda katalizator sifatida ishlatiladi.Kobalt birikmalari qadimdan Misrda hamda Xitoyda chinniga yaxshi bo`yoq sifatida ishlatilgan.
Kobalt birikmalarida asosan ikki va uch valentli bo`lib,ular
Co=O , O=Co-O-Co=O , Co=O* O=Co-O-Co=O tuzilishga ega.Ya’ni CoO,Co₂O₃va Co₃O₄ oksidlari bor.CoO ning asosiy xossasi Co₂O₃ nikidan kuchliroq.Bu oksidlar suvda erimaydi,kislotalarda erib,tuzlar hosil qiladi.Kobaltning
Co(OH)₂ va Co(OH)₃ gidroksidlilari ham bor.Co(OH)₃ hosil qilinadi:
Uch valentli kobalt oksidi va gidroksidi kuchli oksidlanuvchilardir:
Co₂O₃+6HCI=2CoCI₂+CI₂+3H₂O
Co(OH)₃+4H₂SO₄=4CoSO₄+O₂+10H₂O
Uch valentli kobalt tuzlari juda oz va beqaror,lekin kompleks tuzlari juda ko`p.CoCI₂.6H₂O,Co(NO₃)₂.6H₂O,CoSO₄.7H₂O tuzlari ancha beqoror tuzlardir.
Nikel tabiatda kobaltga qaraganda ko`proq tarqalgan.Nikel tabiatda pentlantid-NiSFeS,fernikel-NiAs,mishyak nikel yaltirog`-NiasS,ulmanit-NiAsSb minerallari holida uchraydi.Bulardan tashqari,nikelning magniyli silikati-(Ni,Mg)₆(OH)₈Si₄O₁₀ ham uchraydi.
Nikel kumush kabi oq qattiq metal.Nikel ikki xil allotropic shaklga ega.α-nikel 250℃ dan yuqorida β-nikelga aylanadi-nikel yoqlari markazlashgan kun panjarada kristallanadi.Nikel magnitga tortiladi.Nikel kimyoviy faolligi jihatidan temir bilan kobaltdan keyin turadi.
Nikel 500℃ gacha qizdirilganda koslirod bilan birikadi:
2Ni+O₂=2NiO Nikel qizdirilganda galogenlar,selen,fosfor,oltingugurt,surma,mishyak va boshqa metallmaslar bilan reaksiyaga kirishadi.Uning Ni₂S₃,Ni₃Se₂,Ni₃P,NiAs,Ni₃,C,NiB,Ni₂B tarkibli matallsimon birikmalari olingan.
Nikel ishqorlarda erimaydi.Kislotalar bilan temir va kobaltga o`xshash reaksiyaga kirishadi.Nikel oz miqdorda boshqa metallar sirtiga yuritish(nikellash)uchun ishlatiladi.Nikelning asosiy massasi temir,mis,rux va boshqa metllar qotishmalarini tayyorlash uchun ketadi.Nikelning o`tga chidamli qotishmalari raketa,gaz turbina va atom texnikasida katta ahamiyatga ega.Nikelning melxior(53%-Cu,27%-Ni,20%-Zn) va neyzelberg(65%-Cu,20%-Ni,15%-Zn) kabi qotishmalari qoshiq,sanchqi va shu kabi uy-ro`zg`or buyumlari tayyorlashda ishlatiladi.O`simlik va hayvonlar organizmida ham nikel borligi aniqlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
