2010-yilgi dastur asosida yozilgan

Temir (III) oksid Fe₂O₃–temirning eng barqaror tabiiy kislorodli birikmasi. Kislotalarda erib Fe³⁺ tuzlarini hosil qiladi. Bu oksidga Fe(OH)₃ muvofiq keladi.
Temir (III) gidroksid Fe(OH)₃ Fe³⁺ tuzlariga ishqorlar ta`sir ettirilganda qizil–qo`ng`ir cho`kma holidahosil bo`ladi. Amfoter xossalariga ega, kislotalar va ishqorlar bilan reaksiyaga kirishadi.
Fe<sup>3+</sup> + 3OH<sup>–</sup> = Fe(OH)<sub>3</sub>↓
Fe<sup>2+</sup> + H<sub>2</sub>O ↔ Fe(OH)<sup>+</sup> + H<sup>+</sup> Fe<sup>3+</sup> + H<sub>2</sub>O ↔ Fe(OH)<sup>2+</sup> + H<sup>+</sup>
Fe(OH)<sub>3</sub> + 3H<sup>+</sup> = Fe<sup>3+</sup> + 3H<sub>2</sub>O Fe(OH)<sub>3</sub> + 3OH<sup>–</sup> = [Fe(OH)<sub>6</sub>]<sup>–</sup>
Noma`lum eritma tarkibidagi Fe²⁺ va Fe³⁺ kationlarini quyidagi usullar yordamida oson bilib olinadi.
Fe³⁺ + 3NCS^– ↔ Fe(NCS)₃ temir (III) tiosianat
K₄[Fe(CN)₆] ↔ 4K⁺ + [Fe(CN)₆]^4– sariq qon tuzi
3[Fe(CN)₆]^4– + 4Fe³⁺ = Fe₄[Fe(CN)₆]₃↓
temir (III) geksasianoferrat (berlin zangorisi)
K₃[Fe(CN)₆] ↔ 3K⁺ + [Fe(CN)₆]^3– qizil qon tuzi
2[Fe(CN)₆]^3– + 3Fe²⁺ = Fe₃[Fe(CN)₆]₂↓
temir (II) geksasianoferrat (turnbul ko`ki)
Rudalardan temir olish uchun uning oksidlarini CO va C (koks) bilan qaytariladi. Bunda toza temir emas, balki uning C va boshqa qo`shimchalar (Si, Mn, S, P) bo`lgan qotishmasi olinadi. Bu qotishma cho`yan deyiladi.
Cho`yan domna pechlarida, ya`ni domnalarda suyuqlantirib olinadi. Domna–bu hajmi 5000 m³ va balandligi 80 m gacha bo`lgan, ichki tomoniga o`tga chidamli g`isht qoplangan va tashqi po`lat g`ilofi bo`lgan murakkab inshootdir. Domnaning yuqorigi yarmi shixta, yuqorigi teshigi–koloshnik, eng keng qismi–raspar, pastki qismi–gorn deyiladi.
Boshlang`ich materiallar: shixta–tarkibida temir oksidi, koks, flyuslar bor ruda. Koks issiqlik manbai bo`lib va CO olish uchun xizmat qiladi. Flyuslar bekorchi jinsni oson suyuqlanadigan birikmalarga–shlaklarga aylantiradi.
Domnaga koloshnik orqali boshlang`ch materiallar solinadi. Ko`mirning yonishi va zaruriy haroratni saqlab turish uchun gorndagi maxsus teshik orqali kislorodga boyitilgan havo puflanadi.
Gornning yuqorigi, harorat 1850 ⁰C ga etadigan qismida koks 600–800 ⁰C gacha qizdirilgan, puflanadigan havoda yonadi va CO₂ hosil bo`ladi. Hosil bo`lgan CO₂ koks cho`g`i orqali o`tib CO ga aylanadi:
C + O<sub>2</sub> = CO<sub>2</sub> CO<sub>2</sub> + C = 2CO
CO asta–sekin rudani qaytaradi, dastlab 450–500 <sup>0</sup>C da Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub> ga, 600 <sup>0</sup>C da FeO ga, 700 <sup>0</sup>C da Fe ga qadar qaytariladi:
3Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub> + CO = 2Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub> + CO<sub>2</sub> Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub> + CO = 3FeO + CO<sub>2</sub>
FeO + CO = Fe + CO<sub>2</sub> FeO + C = Fe + CO
Rudadan Fe qaytarilishi 1100 <sup>0</sup>C datugaydi.buharoratda rudada qo`shimchalar holida bo`lgan Si, Mn, P o`zlarining birikmalaridan qisman qaytariladi.
SiO₂ + 2C = Si + 2CO MnO + C = Mn + CO
Ca₃(PO₄)₂ + 5C = 2P + 3CaO + 5CO
Qaytarilgan temir asta–sekin pastga tushadi va koks cho`g`i hamda CO bilan to`qnashib, Fe<sub>3</sub>C hosil qiladi:
3Fe + C = Fe<sub>3</sub>C 3Fe + 2CO = Fe<sub>3</sub>C + CO<sub>2</sub>
Bunda suyuqlangan temir o`zida C, Fe₃C, Si, Mn, P, S ni eritadi va suyuq cho`yan hosil qiladi. Ruda tarkibidagi bekorchi jins asosan qumtuproq va boshqa oksidlardan tarkib topgan bo`ladi. Uni yo`qotish uchun boshlang`ich materiallarga flyuslar–ko`pincha ohaktosh qo`shiladi. Yuqori haroratda ohaktosh parchalanadi:
CaCO₃ = CaO + CO₂
CaO bekorchi jinsdagi moddalar bilan reaksiyaga kirishib, shlak–asosan kalsiy silikatlar va alyumosilikatlar hosil qiladi. Suyuq cho`yan bilan shlak gornga oqib tushadi, bunda shlak yengil bo`lganligi sababli cho`yanning ustida to`planadi va uni kislorodning ta`siridan saqlaydi. Cho`yan bilan shlak turli balandlikda joylashgan teshiklar orqali chiqarib olinadi.
Domnadan chiqayotgan gaz koloshnik gazi yoki domna gazi deyiladi. Uning tarkibida 30 % gacha CO, N₂, CO₂ bo`ladi va maxsus inshootlarni–domnaning havo qizdirgichlarini (kauperlarini) qizdirish uchun sarflanadi; domnaga beriladigan havo kauperlarda 600–800 <sup>0</sup>C gacha qiziydi.
Domnada suyuqlantirib olingan cho`yan tarkibida 93 % Fe, 4,5 % C, 0,5–2 % Si, 1–3 % Mn, 0,02–2,5 % P va 0,005–0,08 % S bo`ladi. Cho`yan mo`rt, bolg`lanmaydi va prokatka qilinmaydi (chig`irlanmaydi). Cho`yan ikki xil–kulrang va oq cho`yan bo`ladi.