196
баҳоланишига молиявий ҳисоботлар даражасида таъсир кўрсатувчи қуйидаги омиллар
ажратилади: раҳбариятнинг ҳалоллиги, билим ва тажрибаси, шунингдек маълум муддат
мобайнида унинг таркибидаги ўзгаришлар; субъект бизнесининг хусусияти; субъект тегишли
бўлган тармоққа таъсир кўрсатувчи омиллар. Агар аудитор кўрсатилган масалалар бўйича
фикрини шакллантира олмаса, у ҳолда унинг ўзи ажратиб бўлмайдиган рискга 1 (бир)га тенг
бўлган максимал қийматни беради. Бироқ аудит жараёнида шу ва айрим бошқа омилларни
тадқиқ этиш кўп сонли услубий қўланмаларда назорат муҳитини ўрганиб чиқиш деб
номланди.
Бухгалтерия ҳисоби счётлари қолдиғи ёки хўжалик операциялари тоифаларининг
даражасида қуйидаги омиллар ажратиб бўлмайдиган рискни баҳолаш учун муҳим аҳамият
касб этади: бузиб кўрсатилиши мумкин бўлган бухгалтерия ҳисоби счётлари; хўжалик
операцияларининг мураккаблиги; счётлар қолдиғини аниқлаш учун зарур бўлган субъектив
фикр юритишнинг роли; активларнинг йўқотишларга ва уларнинг ноқонуний
ўзлаштирилишига мойиллиги; айниқса ҳисобот даврининг сўнгида ёки унинг якунланиши
арафасида ноанъанавий ва мураккаб хўжалик операцияларини тугатиш; оддий таомиллар
орқали ишлов берилмайдиган операциялар.
Халқаро аудит стандартига мувофиқ аудиторлик риски моделининг иккинчи таркибий
қисми – назорат риски - счётлар қолдиғи ёки операциялар тоифаларининг алоҳида ёки бошқа
счётлар қолдиғи ёки операциялар тоифаларининг бузиб кўрсатилиши билан бирга сезиларли
даражада бўлиши мумкин бўлган, бухгалтерия ҳисоби ва ички назорат тизимлари ёрдамида
уларнинг олдини олиш, аниқлаш ёки ўз вақтида тузатишнинг иложи бўлмаган бузиб
кўрсатиш эҳтимолини ўзида намоён этади. Шунингдек, “Назорат риски хўжалик юритувчи
субъектда мавжуд ва мунтазам қўлланилиб келинаётган бухгалтерия ҳисоби ва ички назорат
тизимлари воситалари алоҳида-алоҳида ёки биргаликда муҳим аҳамиятга эга бўлган
камчиликларни ўз вақтида аниқлай олмаслик ва тузата олмаслик (ёки бундай камчиликлар
вужудга келишининг олдини олиш) эҳтимолининг аудитор томонидан субъектив тарзда
аниқланадиган кўрсаткичдир”[5, 19-банд].
Бироқ назорат воситаларининг рискини баҳолаш назорат тизимини ўрганиш ва
баҳолашнинг кейинги босқичларида амалга оширилади. Агар ички назорат тизими билан
умумий танишиб чиқиш натижаси унинг самарадорлиги тўғрисидаги тахмин дарҳол рад
этиладиган ҳолатда бўлса, у ҳолда назорат рискига 1 (бир) қиймат берилади ва аудиторлик
текшируви жараёнида ички назорат тизимининг ишончлилигини тадқиқ этиш тўхтатилади.
Аудиторлик рискининг учинчи таркибий қисми - молиявий ҳисоботдаги хатолар ва
бузилишларни аниқлай олмаслик риски. “Аниқлай олмаслик риски аудитор томонидан
субъектив равишда белгиланадиган, аудиторлик текшируви жараёнида қўлланиладиган
аудиторлик амалларининг бухгалтерия ҳисоби ва молиявий ҳисоботда ҳақиқатан мавжуд
бўлган ҳар бири алоҳида-алоҳида ёки биргаликда муҳим ҳисобланган хатолар ҳамда
камчиликларни аниқлаш имкони йўқлигининг эҳтимолидир” [5, 26-банд]. Бизнинг
фикримизча, аудиторлик текшируви тадбирлари аслида алоҳида тарзда ёки бошқа счётлар
қолдиғининг бузиб кўрсатилишлари билан бирга сезиларли даражада бўлиши мумкин бўлган
счётлар қолдиғининг бузиб кўрсатилишини аниқлаш имконини бермайди.
Шундай қилиб, ушбу рискни аниқлашда шу нарса таъкидланадики, аниқлай олмаслик
риски унда ички назорат тизимининг ишончлилигини баҳолаш амалга ошириладиган
аудиторлик текширувини режалаштириш босқичи учун эмас, балки аудитнинг умумий
режаси ва дастурини амалга ошириш босқичи учун хос хусусиятдир.
Do'stlaringiz bilan baham: