2. tema: İlimiy izertlew tiykarları. Pedagogika tarwındag`ı izertlewdin` o`zine ta`n ta`repleri. Joba

2. İlimiy izertlew qıyın filosofiyalıq mashqala sıpatında.

Filosofiya o`zinin` teoriyalıq biliw, gnoseologiyalıq funktsiyasındado`retiwshilik protsessinin` metodologiyalıq tiykarın quraydı. Gnoseologiyanı do`retiwshilikke sub`ekttin` belsene, pu`tkilley maqsetke bag`darlang`an jumısı dep qaraydı. İlimiy biliwdin` təbiyatın, bilimnin` shınlıqqa qatnasın, biliwprotsessinin` ulıwma(təbiyg`ıy həm jəmiyetlik) sharayatların u`yreniwshi, onın` haqıyqatlıg`ının` zəru`rli jəne jeterli shərtlerin anıqlawshı ilimiy biliwdin` metodologiyası həm epistemologiyası do`retiwshiliktifilosofiyalıq u`yreniwde ayrıqsha orın tutadı. İlim metodologiyasıilimiy izertlewdin` du`zilisin, logikalıq sho`lkemlestiriliwin,

metodların, quralların, usılların həm algoritmlerin izertleydi, ilimiybiliw protsessinde do`retiwshilik belsendiliktin` ko`p qırlı təreplerinu`yrenedi həm həzirgi zaman postklassik filosofiya iliminin` əhmiyetlielementi esaplanadı.İlimiy do`retiwshilik metodologiyası– bul izertlewshinin` aqılı həm do`retiwshilik jumısı menen turaqlı qadag`alanatug`ın jənebag`darlanatug`ın biliwdin` ulıwma filosofiyalıq, ulıwma ilimiy həmarnawlı islep shıg`ılg`an metodları tiykarında jan`a ilimiy bilim alıwusılları jəne bul ilimiy bilimnin` du`zilisinin` printsiplerihaqqındag`ı həzirgi zaman filosofiyalıq təliymatı. Solay etip, ulıwma, do`retiwshilik protsessinde, əsirese, ilimiydo`retiwshilik protsessinde insan tu`p-mənisinde rawajlanadı. Bunın` meneninsan tek sırtqı ortalıqta g`ana emes, al o`zinde de o`zgeris jasaydı. Sonın`ushın da ilim həm texnika jedel rawajlanıp atırg`an həzirgi zamandajaslardı do`retiwshilikke u`yretiw, do`retiwshilik qəbiletke iye adamlardıqəliplestiriw məseleleri, əsirese u`lken əhmiyetke iye boladı. Sebebi, «Eger ilimdi u`lken bir miywe ag`ashı dep ko`z aldımızg`a keltirsek, izertlewler onın`tamırın quraydı. Al tamır qanshelli ku`shli bolsa, ag`ash sonshelli gu`llep-jasnaydı, ko`p jemis beredi».

3. İlimiy izertlew metodları ha`m metodologiyası

İzertlew metodologiyalıq apparattın` mənisi metodologiyanın` struktura, logikalıq sho`lkemlestiriw, teoriya həm əmeliyat metodların hər qıylısalalarında yamasa ilimiy-izertlew protsessine qollana otırıp printsiplerdin`, qurallardın`, ilimiy biliw tiykarında belgilenedi. Metodologiyalıq apparat to`mendegilerdi o`z ishine aladı: 1.Sho`lkemlestiriw həm izertlew printsipleri. 2.Onın` strategiyasın belgilew usılları(mashqalanı qoyıw məseleleri, onın` quramın belgilew həm basqalar). 3.Metodologiyalıq tallawdın`(analizdin`) taktikalıq quralları(ilimiyizertlew usılları, apparatura). 4.İlimiy izertlewdin` tu`siniklik-kategoriyalıq tiykarları(mashqala, ob`ekt, predmet, gipotezanın` belgileniwi). 5.İzertlewdin` nətiyjelerine talaplar(aktuallıg`ı, ilimiy jan`alıg`ı, teoriyalıq həm əmeliy əhmiyeti həm basqalar).İlimiy izertlewdin` metodologiyalıq printsipleri to`mendegilerdenibarat: 1. Ob`ektivlik printsipi, ob`ekt haqqında bilim beriwshi anaw yamasamınaw qubılıstı keltirip shıg`aratug`ın hər tərepleme esaplawlardın`, izertlewge qatnas həm qurallardın` durıslıg`ın talap etedi. 2. Turaqlı o`zgerislerdin`, izertlenip atırg`an elementlerdin` esap-kitabı. İzertlew protsessinin` nətijelerin anıqlaytug`ın tiykarg`ıbuwınlardın` negizgi printsiplerin anıqlaw. U`yrenilip atırg`anizertlewdin` qarama-qarsılıg`ın ashıw, onın` san həm sapa o`zgerislerin u`yreniw jəne izertlew. 3. Logikalıq həm tariyxıy birlik printsipi hər bir izertlewde tariyxob`ektin(genetikalıq aspekt) u`yreniwdi, onın` teoriyası(du`zilisi, wazıypaları, baylanısları), sonday-aq, onın` rawajlanıwperspektivalarının` birge alıp barılıwın talap etedi.4. Protsessti u`yreniw həm izertlew protsessine birden-bir qatnastalabının` sistemalılıg`ı. 5. Abstraktlıqtan anıqlıqqa həm anıqlıqtan abstraktlıqqa o`tiwprintsipi.İzertlew ushın metodologiyalıq tallawdın` hər qıylı dərejelerinin` o`z-ara baylanıslılıg`ının` o`zgeshelikleri həm formaları, olardın` teoriyalıq jəne əmeliy jumısqa təsiri u`lken əhmiyetke iye boladı. Filosofiya metodologiyası ilim nətiyjelerinin` du`n`ya talqılawın, ilimiy oy-pikirdin` formaları həm usılların tallawshı, du`n`ya kartasının` anaw yamasa mınaw ko`z-qarastan du`zimin o`z ishine alatug`ınmetodologiyalıq tallawdın` joqarı dərejesin quraydı. Dialektikalıq usıl ilimiy izertlewdin` ulıwma bag`darların belgilep, metodologiyalıq anıqlıqtı qəliplestiredi həm emprik materialdıbelgilew quralı bolıp tabıladı. İzertlewshi ushın faktler labirintinenshıg`ıwg`a jərdem etiw ushın o`zine tən bir jol bolıwı mu`mkin. Metodologiyalıq tallawdın` ekinshi dərejesi ulıwma ilimiyprintsiplerdi izertlew həm qatnas formaların u`yreniwden ibarat. Metodologiyalıq tallawdın` bul dərejesine zamanago`y ilimnin` hərqıylı salalarında engizilgen teoriyalıq kibernetika usılların kirgiziwmu`mkin. O`z mazmunı-mənisine həm qollanıw salasına qaray olar ulıwmailimiy xarakterge iye. Quramalı dərejedegi ob`ektlerdi u`yreniw menen baylanıslı u`shmetodologiyalıq qatnas bar: A) strukturalıq-funktsionallıq; B) strukturalıq; V) sistemalı; Hər qanday izertlewde ulıwma ilimiy həm filosofiyalıq usıllardın`qollanılıwı, basqa salanın` usılları sıyaqlı mexanikalıq tu`rde o`tkeriwqəsiyetine iye bolmawı mu`mkin– olar belgili bir wazıypalar həmmaqsetlerdi esapqa ala otırıp, talqılanıwı həm qayta isleniwi zəru`r. Metodologiyalıq tallawdın` u`shinshi dərejesi belgili birmetodologiyanı o`z ishine aladı. İlimiy biliwdin` ulıwma metodologiyalıq həm filosofiyalıqprintsipleri belgili bir ilimiy biliwdin` usıllarına o`z təsirinko`rsetedi. Hər bir saladag`ı ilimiy usıl real turmıslıq təjriybeden uzaqbolg`an izertlewshinin` aqıl miynetinin` jemisi emes. İzertlew islenipatırg`an ilimnin` təbiyatı menen de belgilenedi. İzertlenip atırg`anwazıypanın` qıyınlıq dərejesine qaray izertlew usılları, eksperimenttu`rleri, statistikalıq izertlewler, qurallar qollanıladı. İlimnin` hər qanday salasında rawajlanıp atırg`an integratsiyaprotsessleri sharayatında bir usıl qollanıp qalmastan, al birqanshaizertlew usılları qollanıladı. Metodologiyalıq tallawdın` to`rtinshi dərejesi intizamlıq(distsiplinalıq) metodologiyanı o`z ishine aladı. Zamanago`y ilimnin` hərqıylı salalarında uzaq mu`ddet ishinde bir qatar ilimiy pənler toparıpayda boldı. İlimiy pənler mashqalalı pənler menen bir qatarda ilimiy biliwdin`teren`lestiriliwi həm qənigelestiriliwine, onın` salasının` ken`eyiwine, tar mashqalalı salalarda material toplanıwına alıp keldi. Metodologiyalıq tallawdın` besinshi dərejesi pənler aralıqizertlewlerdi o`z ishine aladı. Bunda pən, izertlew haqqında belgili birtu`sinikke iye bolıw u`lken maqsetlerge qaratılg`an pənler aralıq sistemaqurılmaları arqalı o`tedi həm izertlew teması haqqında hər təreplemebilim alıw imkaniyatın beredi. İlimler aralıq kompleksli izertlewdin` metodologiyalıq tiykarlarıayrıqsha tu`rdegi metodologiyalıq tiykar esaplanadı. Ol ken` tarqalg`an, sistemalıq– strukturalıq, modellestiriw, boljaw– strategiyalıq həmbasqa da ilimiy qatnaslardın` birine kirgizilmeydi, sebebi olardın`barlıg`ı bir jaqlama bolıp, izertlenip atırg`an ob`ektti hər təreplemeqamtıy almaydı. İlimler aralıq kompleksli izertlewdin` metodologiyalıq tiykarımetodologiyanın` salıstırma g`ərezsiz tu`ri esaplanadı. Ol ku`tədinamikalılıg`ı menen ayrılıp turadı həm ilimiy izertlew protsessiitalapların esapqa ala otırıp jetilistiriledi. İlimiy metodqa qoyılatug`ın talaplar(ulıwma jag`daylar): 1. Metodtın` terminlestirilgeni, yag`nıy ob`ekttin` o`zinin` həmbiliw jumısının` o`zinin` nızamlar menen shərtlengenligi, sonday-aqteoriyalıq bilimlerdin` metodtı basqarıw normativlik qurallarınao`tiwinde səwlelenedi. 2. İzertlewdin` maqsetine qaray metodtın` islengenligi jumıstın`o`zinen, nızamlıqlar metodınan kelip shıg`adı. Bul talap metodtın` barlıqbo`limlerinin` bir-birine muwaplıg`ın talap etedi həm biliw sub`ektinin` belsendiligin arttıradı. 3. Metodtın` nətiyjeliligi həm isenimliligi. Ol o`zinin` sheshiw qəbiletine qaray joqarı nətiyje beriwi kerek. Bul o`z gezeginde metodtın`hər bir bo`limine baylanıslı boladı. 4. Metodtın` u`nemliligi, yag`nıy onı jaratıwg`a jumsalg`an qərejet. Metodtın` xızmetkerler, ekonomikalıq həm sotsiallıq-sho`lkemlestiriwshilik faktorları bolıwın talap etiwshi izertlewnətiyjeleri menen o`teletug`ın ko`rsetkishten pəs bolıwı tiyis. 5. Metodtın` anıqlıg`ı həm nətiyjeliligi. Metod zəru`r bolg`andaonnan hər bir izertlewshi paydalana alatug`ınday bolıwı kerek. 6. Metodtın` qayta jaralıw qəbileti. Onın` sheklenbegen mug`dardaqollana alınıwı, bul metodtın` barlıq bo`limlerinin` qayta jaralıwqəbiletine baylanıslı boladı. 7. Metodqa u`yretiw. Onın` tiykarı bolıp qayta jaralıw, anıqlıq, tanılıw qəbileti esaplanadı. Joqarıda atap o`tilgen talaplar metodtın`əhmiyetli qəsiyetlerin, o`zgesheliklerin ko`rsetedi. Olarg`a boysınıwizertlewdin` ulıwma tabıslı bolıwın belgileydi. Ko`plegen alımlar metodtın` nətiyjeliligin islep shıg`ıw pənnin` basqabo`limlerine qarag`anda ko`birek əhmiyetke iye dep oylaydı. İlim hərqıylı: teoriyalıq, eksperimentallıq həm metodikalıq, ulıwmailimiy həmjeke metodlardan quraladı. Metodlar ilimiy jumıstın` birden-bir sistemasına kirip, ulıwmaontologiyalıq həm gnoseologiyalıq tiykarlarg`a iye boladı. Sonın` ushın da, olar ilimiy metodlar klasına tiyisli bolıp, ulıwmalıqqa iye.

Olardın`birligi, o`zara baylanısı ilimde biliw jumısının` jekeligin, jalg`ızlıg`ın belgileydi. İlimnin` anaw yamasa mınaw salasındaizertlewdin` nətiyjeliligin əmelge asırıw ushın bir waqıttın` o`zinde həmo`z-ara baylanıslıqta qollanadı. Belgili bir izertlewlerde metodlardın` hərqıylılıg`ı haqqında so`zetiledi. Hər bir g`ərezsiz ilimiy izertlewge ilimiy metodlardın` o`zinetənligi tiyisli boladı. To`mendegi tu`siniklerge itibarın`ızdı qaratamız: «ilimiy metod», «ilimiy jumıstın` individual tərtibi metodı», «pən metodı». «İlimiy metod» degende metod haqqında wazıypalar həm mashqalalardısheshiw ushın zəru`r bolg`an qag`ıydalar, normalar sisteması sıpatındaqarawımız tiyis.

«İlim metodı» tu`sinigi ilimdi biliwdin` arnawlı sisteması bolıp, ol

arqalı jan`a bilim alınadı. İlim metodı– pənler sistemasının` biliw tsiklinin` o`z-aldınasho`lkemlestiriliwi bolıp, belgili bir biliw əmellerinin` iskeasırılıwın keltirip shıg`aradı. Olardan en` əhmiyetlisi– mashqalanıanıqlaw, gipoteza qurıw, son`ınan teoriya, eksperiment jərdemindejaratılg`an teoriyanı tekseriw, jan`a mashqalanı anıqlaw bolıp tabıladı. İlim metodının` sızılma ko`rinisi to`mendegidey: mashqala(1) – teoriyalıqbilimlerdi jaratıw protsessii– teoriyalıq həm empirik bilimlerarasında səykeslik jaratıw. Metod, solay etip ulıwma, ulıwmailimiy həm individuallıqtın` dialektikalıq birligin ko`rsetedi. Onda eki təreptiajıratıw mu`mkin: anıqlıq(ob`ektiv reallıq obrazı bolıw qəsiyeti): konstruktivlik. Teoriyalıq həm əmeliy jumısta qollanılatug`ın metodlar hər qıylıboladı. Zamanago`y ilimde qollanılatug`ın metodlar sisteması ilimnin`o`zi sıyaqlı rən`-bəren` bolatug`ının atap ko`rsetiw kerek. İlimiy biliwmetodların shərtli rəwishte4 dərejege ajratıw mu`mkin: 1. Empirik: baqlaw, salıstırıw, esap-kitap, anketa sorawnaması, gu`rrin`lesiw, testler həm basqalar. 2. Eksperimental– teoriyalıq: eksperiment, tallaw həm sintez,

induktsiya həm deduktsiya, modellestiriw, gipotetik, tariyxıy, logikalıq

metodlar həm basqalar. 3. Teoriyalıq: abstraktlastırıw, ideallastırıw, formalastırıw, tallaw, sintez, induktsiya həm deduktsiya, aksiomatika, ulıwmalastırıw həmbasqalar. 4. Metateoriyalıq: dialektikalıq metod həm sistemalı tallawmetodı. Sistemalı tallaw o`z basqıshlarına iye boladı. Zamanago`y izertlewlerdin` metodologiyalıq sistemasının` quramalılıg`ımetodlardı klassifikatsiyalaw zəru`rligin keltirip shıg`aradı. Usı ko`z-qarastan izertlewdin` barlıq metodları u`lken to`rt toparg`a ajıratıladı:

1. Sho`lkemlestiriwshilik.

2. Empirik.

3. Mag`lıwmatlardı qayta islew metodları.

4. İnterpretatsiyalıq metodlar.

Son`g`ı jıllarda ken` ko`lemdegi hər qıylı qubılıslardı u`yreniwde

kompleksli qatnas qollanılmaqta. İzertlewdi sho`lkemlestiriwdin`

kompleksli qatnası izertlewdin` birden-bir ob`ektinde izertlenip

atırg`an ob`ekttin` hər qıylı təreplerin u`yreniwdi keltirip shıg`aradı.

Kompleksli- qatnas sistemalı qatnaslardı sho`lkemlestiriwdin` nətiyjeli

usılı.

İzertlewdin` emprik metodlarına ilimiy faktlerdi tabıwdın` barlıqusılların kirgiziw mu`mkin. Bular observatsion(baqlaw, o`z-o`zin baqlaw), diagnostikalıq, eksperimentallıq, praksimmetrik həm basqa metodlar. Observatsion metodlardın` tiykarg`ı tu`rlerine ob`ektiv baqlaw həm o`zin-o`zi baqlawdı kirgiziw mu`mkin. Baqlawdın` zamanago`y usıllarına tikkeleybaqlaw tu`rin kirgiziw mu`mkin. Ko`pshilik jag`daylarda o`zin-o`zi baqlawbasqa ob`ektiv usıllar ishinde qollanıladı. Zamanago`y izertlewlerdeo`zin-o`zi baqlaw metodı ken` tarqalg`an. Eksperimentallıq metodlar baylanıslar həm u`yrenilip atırg`anqubılıslar arasındag`ı baylanıslıqlardı anıqlaw wazıypası bolg`andaqollanıladı. Eksperimenttin` tiykarg`ı tu`rleri bolıp laboratoriyalıq eksperiment, təbiyg`ıy eksperiment esaplanadı.

Mag`lıwmatlardı qayta islew metodı mug`darlıq metodlar həm empirik nətiyjelerdin` sapa tallawı metodları menen usınıladı. Mug`dar metodları hədiyselerdin` hər qıylı təreplerin anıqlaw ushınqollanıladı. Mug`dar metodlarına to`mendegilerdi kirgiziw mu`mkin: dərejelew, korrelyatsiyalıq tallaw, faktor tallawı, regressiyalıq tallaw, basqa da matematikalıq metodlar.Dərejelew ob`ekttin` anaw yamasa mınaw qəsiyetin su`wretlewden ibarat. Bul metodta korrelyatsiya koeffitsenti ushın joqarı əhmiyetli bolg`anbelgiler ajıratıp alınadı. Faktorlar tallawına izertlewshi ushınjasırın bolg`an faktorlardı anıqlaw kerek bolg`anda mu`rəjət etiledi. İzertlewdin` sistemalıq– strukturalıq metodı. Ulıwmailimiyəhmiyetke iye bolıp, to`mendegi operatsiyalardı o`z ishine aladı: hər qandayob`ektti quramalı struktura sıpatında ko`rip shıg`ıw, ob`ekt du`zilisinin`qəsiyetlerin u`yreniw, sırtqı baylanıslar nızamlıqların anıqlaw. Protsesslerdin` sistemalılıg`ın olardın` sırtqı həm ishkibaylanıslarının` o`z-ara qatnasıqları mısalında ko`riw mu`mkin. «Sistema» tu`siniginin` o`zi bar bolg`an sistemalardın` real obrazınsu`wretleydi. Sistema basqa sistemalar menen baylanısqa kirisedi. Struktura– sistemanın` tərtiplestiriliwi həm sho`lkemlestiriliwi. Tərtip degende ob`ekt həm protsesslerdin` səykesligi nəzerde tutıladı. Bunda usı izbe-izliktin` bir qıylılıg`ı dərejesin atap ko`rsetiw tiyis. İzertlewshi jumıs barısında sebep-aqıbet tallawına mu`rəjəət etedi. Bul ne? Sebep– basqa qubılıstı o`zgertiwshi qubılıs, belgili bir sebepkeltirip shıg`arıwshı qubılıs aqıbet dep ataladı. Aqıbetlilik– bul belgili bir sharayatta bir qubılıstın` basqaqubılıstı keltirip shıg`arıwı. Sebep həm aqıbet arasında qatnasnızamlılıq bolıp tabıladı. Qubılıs– sebep– ishki həm sırtqının` o`z-ara baylanısı. Sebeptin`shərtlerin anıqlaw tiyis boladı. Demek, sebepli baylanıslar to`mendegiqəsiyetlerge iye:

1. Sebep aqıbetti keltirip shıg`aradı.

2. Sebepli baylanıs tiykarında elementler, tendentsiyalardın` o`z-ara baylanısı turadı.

3. Sebepli baylanıslar shərtlerge baylanıslı boladı.

4. Sebep həm aqıbet ayrım jag`daylarda zəru`rlik xarakterge iye

boladı.

Tallawdın` metodologiyası bolıp ko`rip shıg`ılıp atırg`an qubılısqa

həreketshen`(dinamikalıq) qatnasıw esaplanadı.

İzertlewshi tallaw dawamında to`mendegilerdi anıqlawı tiyis:

A) Turaqlı, təkrarlı.

B) Əmeliy.

V) Zəru`rli.

G) İshki həm teren`.

Bular nızamlılıqtı u`yreniwde qol keliwi mu`mkin. Sebepli

baylanıslardı tallaw genezis tallawı menen tolıqtırılıwı tiyis.

Sistemalı tallaw insannın` ilimiy jumısının` hər qıylı salalarında

ken` tarqalg`an. Sistemalı tallaw tiykarında sistema tu`sinigi bolıp, onda

ko`plegen ob`ektler tu`siniledi. Sistemalı tallaw ulıwma ilimler aralıq

xarakterge iye bolıp, bilimlendiriw, rawajlanıw, hər qanday sistemanın`

sintezine tiyisli bolıwı mu`mkin.

Sistemalı tallaw4 basqıshtan ibarat bolıwı mu`mkin:

1) Wazıypanı anıqlaw, izertlewdin` maqsetin, ob`ektlerin,

printsiplerin anıqlaw.

2) Qoyılg`an maqsetke tiyisli ob`ektler həm protsessler tallap

qarap shıg`ıladı.

3) İzertlenip atırg`an temanın` matematikalıq modelin du`ziw.

4) Alıng`an matematikalıq modeldi tallaw(shərtlerin u`yreniw),

juwmaqlar shıg`arıw.

İzertlew metodları izertlewdin` tu`rine qarap hər qıylı boladı.

Olardın` ayrımların ko`rsetip o`temiz

Pilotaj izertlew– onın` dawamında gepoteza həm wazıypalar

anıqlanadı, jan`a gipotezalar qəliplesedi.

Panel`(təkirar) izertlewler. Bunday izertlewlerdin` maqseti

ob`ektlerde ju`z berip atırg`an o`zgerislerdi u`yreniwden ibarat.

Longyutir izertlewler– dawamlı izertlewler. Məselen, jəmiyetlik-huqıqıy, jəmiyetlik-pedadogikalıq, jəmiyetlik-psixologiyalıq həm

jəmiyetlik, adamnın` rawajlanıwının` barlıq basqıshların ko`rsetiwge

qaratılg`an.

Dala izertlewi– orınlarda təbiyg`ıy sharayatta soraw-juwap o`tkeriw.

Monografiyalıq izertlew. Monografiyalıq degende izertlewde

qubılıslar həm protsesslerdi u`yreniw tu`siniledi. Ayrım məsele yamasa

mashqalanı u`yreniw– monografiyalıq izertlewge tən belgi.

Monografiyalıq izertlew bag`darına qaray to`mendegidey bolıp bo`liniwi

mu`mkin: a) tariyxıy; b) teoriyalıq, v) təjriybelik– məlimlemelik, g)

konstruktivlik– izlestiriw.

Eksperimentallıq izertlewler qollanıw shen`berine qaray təbiyg`ıy,

ilimiy, laboratoriyalıq, eksperimentallıq həm t.b. boladı. Eksperiment

to`mendegi basqıshlarg`a iye: tastıyıqlawshı, do`retiwshi, redaktorlawshı,

qadag`alaw.

Eksperiment degende belgili bir sharayatta qoyılg`an təjriybe nəzerde

tutıladı. Usı mu`nəsibet penen birinshi gezekte usınday sharayatlar

jaratılıwı tiyis boladı.

Jəmiyetlik– huqıqıy eksperiment jəmiyetlik– huqıqıy protsesstin`

modeli bolıwı mu`mkin. Laboratoriyalıq eksperimentler ilimiy metodtı

u`yreniw ushın zəru`r. Laboratoriyalıq eksperimentti əmelge asırıw

arnawlı shərtlerdi talap etedi. Laboratoriyalıq eksperimentlerge

u`yretiwshi bag`darlamalardı kirgiziw mu`mkin. Laboratoriyalıq

tuwrılawdan keyin bag`darlama sınap ko`riledi. Laboratoriyalıq

eksperimentler2 toparg`a bo`linedi: 1) Anaw yamasa mınaw gipotezanın` emprik tekseriwin əmelgeasırıwshı eksperimentler; 2) İzlestiriw(qıdırıw) eksperimentleri. Dala eksperimenti laboratoriyalıq eksperimenttin` modifikatsiyasınan`latadı. Jaratıwshı eksperiment. Onı o`tkeriwde ədette izertlenip atırg`antemanın` modeli esapqa alınadı. Bul model` u`yrenilip atırg`anpedagogikalıq protsesstin` o`zgesheliklerin tekseriw ushın qollanılıwımu`mkin. Eksperimenttin` usı tu`rinin` maqseti– oqıw protsessinin`metodları, usılları, sho`lkemlestiriwshilik formaların jetilistiriwbolıp tabıladı. Eksperiment bir qatar basqıshlardan ibarat: Tayınlawshı basqısh– bar modeldi tastıyıqlaw ushın qollanıladı. Qəliplestiriwshi basqısh– izertlew gipotezasın anıqlaydı. Eksperiment mag`lıwmatların qayta islew. Faktlerdi qayta islew to`mendegi basqıshlarda əmelge asırıladı: 1. Hərtərepleme maqsetke, bag`darlang`an. Sorawlarg`a juwaplar: netabıldı? Qanday sharayatta? Qubılıstın` ko`rinisleri qanday? 2. Məselelerdi sheshiwde baylanıs, uqsaslıqlardı anıqlaw.

3. İzertlewdin` hərqıylı sharayatlarında faktlerdin` toplanıwı. 4. Baylanıslar həm baylanıslıqlardın` tallawı. Sapa o`zgerislerinbelgilew. 5. İshki həm sırtqı shərtler arasında baylanıslar ornatıw. 6. Sapa o`zgerislerin anıqlaw ushın təkrarlap tekseriwler o`tkeriw. İlimiy boljaw metodı. Boljaw metodları belgili bir nətiyjelerge erisiw usılları sıpatında əmeliyatta printsipler sistemasın an`latadı. Hər qanday basqa metod sıpatında boljaw metodı evristlik qəbiyletkeiye. İlimiy boljaw metodlarının` o`zi to`mendegi tu`rlerge bo`linedi: intuitivlik həm formallastırılg`an. İntuitivlik metod o`z gezeginde: Ekspertlik bahalaw metodı. Qənigelerdin` pikirin qayta islewtiykarında boljaw mag`lıwmatların alıwdan ibarat. Ekspertlik bahalawawızeki yamasa jazba soraw-juwap o`tkeriw arqalı əmelge asırılıwımu`mkin. Eksperimentlerdin` sorawları du`rkin, jeke tərtipte, ulıwma həmjeke sorawlarg`a bola ku`ndizgi həm sırtqı bolıwı mu`mkin.

Ekstrapolyatsiya metodı. Waqıttın` bir intervaldan basqa intervalg`ao`tiwinde baqlang`an printsipler həm nızamlıqlardı tarqatıw usıllarınan`latadı. Modellestiriw metodı. İzertlew alıp barıwda ob`ektlerdin` o`zleriu`yreniledi, olardın` modelleri həm nətiyjeleri modelden ob`ektkeo`tkeriledi. Boljawdın` publikatsiyalıq metodı. Boljawdın` bul tu`ri qolay həmu`nemli jol menen ko`p planlı jəne sistemalastırılg`an mag`lıwmatlaralıwdı keltirip shıg`aradı.