Joba: Biologiyaniń basqa pánler menen integraciyasi

Tema: Biologiya páninde jańa tarawlar hám basqa pánler menen baylanisliliǵı
Joba:
1. Biologiyaniń basqa pánler menen integraciyasi.
2. Pándegi jańa taraw hám metodlar
3. Biologiya páni mashqalaları hám ilim izertlew jumıslar

Biologiya ilimler sistemasi. Izertlew obyiektine qarata bir qansha tarawlarga bölinedi. Botanika-ésimlikler, zoologiya-haywanlar, mikro biologiya-mikroorganizmler, gidrobiologiya-suwdagı organizmler, paleontologiya-qazılma túrdegi organizmlerdi, ekologiya bolsa organizm menen ortalıq arasındağı baylanis haqqindagi pán bolip esaplanadi. Biologiya tiri organizmlerdiń ayırım tárepleri boyinsha da túrli pánlerge ajıraladı. Soniń ishinde, anatomiya-organizmler, organlar dúzilisin, fiziologiya bolsa funkciyasın. embriologiya uriqtin rawajlaniwin, sistematika-organizmlerdiń sistematikalıq gruppalarin, óz ara tuwisqanlıq qatnasın izertleydi.

Biologiyanıń ayırım tarawları basqa tábiyiy pánler menen birgelikte payda bolgan. Biologiyalıq sistemalarda júz beretugin fizikalıq-ximiyalıq procesler haqqindagi biofizika, organizmlerdiń ximiyaliq qurami, olardagi ximiyaliq procesler haqqindağı bioximiya pánleri usılar qatarma kiredi. Bionika da biologiyanın bir bagdarı bolip, organizmler tirishilik iskerliginiń ózine tán táreplerinen texnikalıq sistemalar jaratiwin, biotexnologiya bolsa tiri organizmlerdegi biologiyalıq proceslerdi óndiris kárxanalarında qollawniwdi maqset etip qoyadı.
Házirgi wаqıttа biologiyаniń túrli tаrаwlаrındа tómendegi ilimiy-izertlew usıllаrınаn pаydаlаnıp kelinbekte. Bulаrǵа bаqlаw, sаlıstırıw, tаriyxıy hám eksperimentаl usıllаr kiredi.
Bаqlаw metodi. Eń dáslepki usıllаrdаn bolıp, onıń járdeminde hárqаndаy biologiyаlıq qubılıstı súwretlew, táriyplew múmkin. Keyinirek bul usıldаn túrlerdi аnıqlаwdа dа pаydаlаnǵаn. Bul tаrаwdа K. Linney júdá úlken jetiskenliklerge erisken. Bаqlаw usılı házirgi kúnde de óziniń áhmiyetin joǵаltqаn joq. Tiri orgаnizmlerdiń sаn hám sаpа kórsetkishlerin sáwlelendiriwde kóp qollаnılаdı.
Sаlıstırıw metodi járdeminde bir qıylı predmet yаki qubılıslаrdı bаsqа predmet hám qubılıslаr menen uqsаslıǵin hám pаrqın аnıqlаw jolı аrqаlı olаrdıń mánisin аshıwǵа tiykаrlаnǵаn. Bundа hár túrli qubılıslаr ushın uluwmа bolıp esаplаnаtuǵın nizаmlıqlаrdı аshıwǵа múmkinshilik dúzildi. Bul usıllаr járdeminde аlınǵаn mаǵluwmаtlаr XVIII ásirde ósimlikler hám hаywаnlаr sistemаtikаsınа (K.Linney), XIX ásirde kletkа teoriyаsınа (M.Shleyden, T.Shvаnn) tiykаr sаlıwınа múmkinshilik tuwdırdı. Házirgi wаqıttа dа sаlıstırıw usılınаn keń pаydаlаnılmаqtа.

Omırtqalılarda embrional rawajlanıw basqıshlarında uqsaslıq
Tаriyxıy metodti biologiyаdа qollаnıw Ch. Dаrvinniń аtı menen bаylаnıslı. Bul usıl biologiyаdа tereń sаpаlı ózgerislerdiń kelip shıǵıwınа sebep bolаdı. Házirgi wаqıttа tаriyxıy usıl tirishilik qubılıslаrın úyreniwdiń negizine аylаnǵаn. Sebebi bul usıl járdeminde házirgi zаmаn dúnyаsın hám onıń burınǵı ótken dáwirin kórsetiwshi mаǵluwmаtlаr tiykаrındа tiri tábiyаttıń rаwаjlаnıw proceslerin аnıqlаwǵа bolаdı.

Eksperimental usıl
Eksperimentаl metodı biologiyаdа Ortа ásirlerde (Abu Ali ibn Sino) bаslаnǵаn bolsа, fizikа hám ximiyа pánleriniń rаwаjlаnıwı sebepli XIX — XX ásirlerden bаslаp keń qollаnılа bаslаdı. Búgingi kúnde joqаrıdа аytılıp ótken usıllаr ortаsındаǵı аyırmаshılıqtı аnıqlаw qıyın. Bul usıllаr biologiyаnıń ózine tiyisli tаrаwlаrındа pаydаlаnılmаqtа hám olаr birin-biri toltırаdı.
Modellestiriw metodı. Biologiyalıq izertlewlerde barǵan sayın keń qollanılatuǵın modellestiriw metodınıń mánisi tiri tábiyattaǵı qubılıslar hám olardıń áhmiyetli táreplerin matematikalıq belgilerge aylandırıp, model tárizinde qayta tiklep úyreniwden ibarat. Biologiyalıq qubılıslardı, evolyuciyanıń túrli baǵdarların, ekosistemalar hámde biosferanıń rawajlanıwın kompyuterde modellestiriw arqalı júz beriwi múmkin bolǵan waqıya-hádiyselerdi aldınnan biliw imkaniyatı jaratıldı.
Biologiyaniń ayirim tarawlan basqa ta'biyiy pa'nler menen birgelikte payda bolǵan. Biologiyaliq sistemalarda júz beretuǵin fizikahq-ximiyahq protsesler haqqindaǵi biofizika, organizmlerdiń ximiyahq qurami, olardaǵi ximiyahq protsesler haqqindaǵi bioximiya pa'nleri usilar qatanna kiredi. Bionika da biologiyamń bir baǵdan bohp, organizmler tirishilik iskerliginiń ózine ta'n ta'replerinen texnikahq sistemalar jaratiwin, biotexnologiya bolsa tiri organizmlerdegi biologiyaliq protseslerdi óndiris ka'rxanalannda qollawdi maqset etip qoyadi.
Jerdegi tirishilik molekula, kletka, toqıma, organ, organizm, populyaciya, biogeocenoz (ekosistema), biosfera sıyaqlı túrli biologiyalıq sistemalar túrinen ibarat. Olar bir-birinen quramlıq bólekleri – komponentleri jánede procesleri menen ajıraladı. Tirishiliktiń dúzilis dárejeleri belgili bir quramlıq bóleklerden, yaǵnıy komponentlerden dúzilgen, tómennen joqarıǵa quramalasıp baratuǵın pútin bir biologiyalıq sistema bolıp esaplandı. Tirishiliktiń molekula dárejesi. Tirishiliktiń molekula dárejesin beloklar, nuklein kislotalar, lipidler hám uglevodlar sıyaqlı biomolekulalar quraydı. Tirishiliktiń molekula dárejesinde násillik xabardıń saqlanıwı, kóbeyiwi, ózgeriwi jánede zat hám energiya almasınıwı menen baylanıslı procesler júz beredi. Tirishiliktiń kletka dárejesi. Kletka barlıq tiri organizmlerdiń dúzilisi, funkcional hám rawajlanıw birligi. Ol tirishiliktiń barlıq qásiyetlerin óz ishine alıwshı eń kishkene dúzilis dárejesi bolıp esaplanadı. Tirishiliktiń kletka dárejesi komponentlerine kletkanıń quramlıq bólekleri: membrana, citoplazma hám onıń organoidları, yadro kiredi. Bul dárejede kletka organoidlarınıń dúzilisi, funkciyaları, bóliniwi, kletkada ótetuǵın bioximiyalıq procesler, kletka tárepinen energiyanıń ózlestiriliwi, toplanıwı hám jumsalıwı sıyaqlılar júz beredi. Tirishiliktiń toqıma dárejesi. Toqıma kelip shıǵıwı, dúzilisi, atqaratuǵın wazıypası uqsas kletkalar hám kletkalar aralıq zatlardan quralǵan biosistema bolıp esaplanadı. Haywanlarda epiteliy, bulshıq et, biriktiriwshi hám nerv toqımaları bar. Ósimliklerde bolsa payda etiwshi, qaplawshı, tiykarǵı, mexanikalıq, ótkiziwshi toqımalar boladı. Tirishiliktiń toqıma dárejesinde kletkalardıń qániygelesiwi menen baylanıslı procesler úyreniledi. Tirishiliktiń organ dárejesi. Organ belgili bir dúzilis, formaǵa iye, belgili bir funkciyanı orınlaytuǵın jánede anıq bir jerde jaylasqan organizmniń bir bólegi. Organlar bir neshe túrli toqımalardan ibarat bolıp, organnıń orınlaytuǵın wazıypası toqımalardıń iskerligi menen baylanıslı. Tirishiliktiń organizm dárejesi. Organizm ǵárezsiz jasaytuǵın, ózin-ózi basqaratuǵın, ózin-ózi jańalaytuǵın bir yamasa kóp kletkalı pútin bir biologiyalıq sistema. Organizm bir yamasa kóp kletkalı boladı. Tirishiliktiń organizm dárejesi zat hám energiya almasıwı, tásirleniw, ósiw, rawajlanıw, kóbeyiw, tirishilik proceslerdiń nerv-gumoral basqarılıwı, beyimlesiw, minezqulıq, ómir dawamlılıǵı sıyaqlı qásiyetlerin úyrenedi. Hár bir tiri organizm individ esaplanıp, onıń evolyuciyaǵa qosatuǵın úlesi násil qaldırıw hám ózgeriwsheń ortalıq jaǵdayında beyimlesiwinen ibarat. Tirishiliktiń populyaciya, túr dárejesi. Morfofiziologiyalıq, genetikalıq, ekologiyalıq, etiologiyalıq jaqtan uqsas, kelip shıǵıwı birdey, óz-ara erkin shaǵılısıp, násilge iye áwlad qaldıratuǵın, túr arealınıń belgili bir bóliminde uzaq waqıt turatuǵın (jasaytuǵın) individlerdiń jıyındısı populyuaciya dep ataladı. Túr belgili bir arealǵa iye óz-ara erkin shaǵılısa alatuǵın, ayırım belgi hám qásiyetleri menen usı túrdiń basqa populyaciyalarınan parıq qılatuǵın, salıstırmalı óz-aldına ajıralǵan populyaciyalardıń jıyındısı. Tirishiliktiń bul dárejesi populyaciyanıń tıǵızlıǵı, individler sanı, kóbeyiw tezligi, jasawı, jınıslıq hám jas penen baylanıslı quramı sıyaqlı belgiler menen táriyiplenedi. Tirishiliktiń bul dárejesindegi túr átirapında individler ortasındaǵı qatnaslar, populyaciya dinamikası, populyaciya genofondınıń ózgerisleri, túr payda bolıw procesleri júz beredi. Populyaciya evolyuciyasınıń baslanǵısh birligi esaplanadı. Tirishiliktiń biogeocenoz (ekosistema) dárejesi. Tirishiliktiń biogeocenoz dárejesiniń elementarlıq birligi hár túrli túrlerge tiyisli populyaciyalar bolıp esaplanadı. Bir-biri hám qorshaǵan ortalıq penen óz-ara dinamikalıq qatnasta bolǵan, belgili bir maydanda tarqalǵan ósimlik, haywan, zamarrıq, bakteriya túrleriniń jıyındısı biogeocenoz yamasa ekosistema dep ataladı. Tirishiliktiń bul dárejesi ekosistemalar strukturası, biotikalıq qatnaslar, azıqlıq shınjırı, trofikalıq dárejeler sıyaqlı belgileri menen sıpatlanadı. Bul qásiyetler zatlar hám energiyanıń dáwirlik aylanıwı, ekosistemalardıń ózin-ózi basqarıwı, tiri ozganizmlerdiń ortalıq faktorları menen dinamikalıq teń salmaqlıǵı, máwsimlik ózgerisler sıyaqlı proceslerde kórinedi.

Tirishiliktiń dúzilis dárejeleri