2. Психология Ёш даврлари ва педагогик психология укув кулланма rtf

6.4. Ўсмирларнинг психик ривожланишида янги хислатларнинг 
пайдо бўлиши 
Ўсмирлик даврида, асосан, билиш жараёнлари юқори даражада ривожланади. Бу 
йўлларда ўсмирларга ҳаёт давомида керак бўладиган асосий шахсий ва 
тадбиркорлик хусусиятлари очиқ кўрина бошлайди. Хотира, механик хотира 
даражасидан мантиқий хотира даражасига кўтарилади. Нутқ ривожланган, 
хилма-хил ва бой тафаккур эса ўзининг барча кўринишлари: ҳаракатли, 
образли, мантиқий даражасида ривожланади. Ўсмирларни энди турли амалиёт ва 
ақлий фаолиятларга ўргатиш мумкин. Шунингдек, бу даврда умумий ва махсус 
лаёқатлар шаклланади ва ривожланади. 
Ўсмирлик даврига жуда кўп зиддиятлар ва қарама-қаршиликлар хос. Мактаб 
дастури ва бошқа ишлар билан боғлиқ турли масалаларни ечишда кўзга 
ташланадиган ўсмирларнинг интеллектуал ривожланганлиги катталарни улар 
билан бирга жиддий муаммолар бўйича фикрлашга ундайди, ўсмирларнинг ўзлари 
ҳам бунга ҳаракат қиладилар. Бошқа томондан эса айниқса, келажак касб, хулқ-
атвор этикаси, ўз мажбуриятларга масъуллик каби муаммолар муҳокамасида 
инфантиллик (ёш боларларга хос жисмоний ва психологик ҳолат)ни кузатиш 
мумкин. 
5-6 синф ўқувчиларига синфдаги ўзи эгаллаган мавқеига катта эътибор бериш 
хусусияти хос. Айниқса, 6 синфдан бошлаб, ўқувчилар ўз ташқи 
кўринишларига, шунингдек қарама-қарши жинсдаги болалар ва улар билан ўзаро 
муносабатларига эътибор бера бошлайдилар. 
7-синф ўқувчиларида эса ўз лаёқатларини ривожлантиришга хос қизиқиш юзага 
келади. 8-синф ўқувчилари эса мустақиллик, ўзига хослик, дўстлик ва ўртоқлик 
билан боғлиқ бўладиган шахсий хислатларни юқори баҳолашади. Ўсмирларнинг 
ана шу кетма-кет юзага келадиган қизиқишларига асосланган ҳолда фаол 
равишда иродавий ишбилармонлик ва бошқа фойдали сифатларни 
ривожлантириш мумкин. 

---

81
Ўсмирлик даврида ўқув фанларини турли ўқитувчилар ўқитиш муносабати 
юзага келади. Катталар шахси ва фаолиятни баҳолашнинг янги мезонлари 
ҳам уларда шакллана бошлайди. Ўсмирлик асосан, билимли, талабчан, ҳаққоний, 
ўқув материалини қизиқарли ва тушунарли йўл билан етказа оладиган 
ўқитувчиларни ажратмайдиган, ўқитувчиларни кўпроқ ҳурмат қиладилар ва яхши 
кўрадилар. Улар ўқитувчи билан муносабатларига ҳам катта зътибор берадилар. 
10-15 ёшли болаларнинг фаолият мотивларида ҳам ўзгаришлар амалга ошади. 
Илк ўсмирлик даврида кўпчилик ўсмирлар ўзларига салбий шахсий 
характеристика берадилар. Катта бўлган сари ўсмирнинг ўз-ўзига берган баҳоси 
дифференциал характер (хулқ-атворига, ижтимоий вазиятларда ўзини тутишга ва 
айрим хатти-ҳаракатлари)да намоён бўла бошлайди.